عباس عیسی زاده

اسلام هراسی عبارت از خصومت غیرمنطقی برخی گروه ها و جریانات غرب محور با مسلمانان است. دشمنی و خصومت مفروض به لحاظ نظری و مرجعیت فکری بر بنیادهای نظری متعدد و نوعی گفتمان ایدئولوژیک بسیار پیچیده متکی و مبتنی است که طبعاً برای شناخت عمیق تر پدیده «اسلام هراسی» ناگزیر از مراجعه به منابع کلاسیک و معاصر مرتبط با آنها هستیم. در این مقاله، با گردآوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای معتبر و با بهره-گیری از روش توصیفی- تحلیلی، به واکاوی یکی از مهم ترین مبانی نظری اسلام هراسی یعنی گفتمان «شرق-شناسی» به ویژه رویکرد انتقادی ادوارد سعید به آن و نیز تاریخچه، تعاریف و کارکردهای تاریخی این گفتمان، ازجمله خدمت به سیاست و استعمار می پردازیم. همچنین، نحوه تعامل قاطبه مستشرقان با اسلام و مهم تر از آن، پیوند میان دو مفهوم اسلام هراسی و شرق شناسی مورد بحث قرار خواهد گرفت. نتیجه نهایی، لزوم شناخت و بررسی انتقادی «کلیشه های شرق شناسانه» است که در سده های اخیر، همواره به عنوان منبع و مرجع اطلاعاتی غربیان از اسلام و مسلمانان مورد استناد قرار گرفته و به نوعی منشأ و ریشه اسلام هراسی معاصر محسوب می شوند. برخی از مشهورترین این کلیشه ها عبارتند از: عقب مانده و توسعه نیافته، نابهنجار و منحرف، فرومایه و نازل، ثابت و یکنواخت، متحجر و متعصب، شرور و جنگ طلب، تندرو و تروریست، خشونت گرا و زن-ستیز و غیره.

اسلام هراسی طبق مصطلح رایج، ایجاد هراس و نفرت برنامه ریزی شده از اسلام و مظاهر اسلامی و در نتیجه روا شمردن گونه های مختلف تبعیض، خشونت و اعمال محرومیت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و ارتباطی علیه مسلمانان و نهادها و سازمان های ذی ربط است. رسانه های جمعی به ویژه مطبوعات، شبکه های رادیو- تلویزیونی و فیلم های سینمایی همواره از ابزارهای مهم و از جهاتی بی بدیل برای پیشبرد این سیاست نژادپرستانه و استعماری بوده اند. از این رو، بررسی نقش و تأثیر وسایل ارتباط جمعی در اسلام هراسی، طی دهه های اخیر، به یکی از پروژه های پر طرفدار در مطالعات اجتماعی تبدیل شده است. در همین راستا، هدف مطالعه پیش رو عبارت است از: واکاوی نقش رسانه ها در بازخوانی و برجسته سازی تنش های تاریخی و تعاملات واگرا میان دو حوزه تمدنی اسلام و غرب، برخورد انتقادی و سخریه آمیز با باورها، ارزش ها، شعائر و احکام اسلام، انتساب ظالمانه اعمال تروریستی برخی گروه های افراطی به اسلام، ترغیب دولت های غربی به اتخاذ و اعمال سیاست های خشن علیه گروه ها و جوامع اسلامی و در یک کلام، ایجاد هراس و نفرت از هر آنچه رنگ و برچسب اسلامی دارد. روش این پژوهش در مقام گردآوری و گزینش اطلاعات؛ اسنادی و کتابخانه ای و در مقام تحلیل و بررسی مضامین؛ توصیفی، تبیینی (علت یابی) و تفسیری (معناکاوی) است.

جریان اسلام هراسی از نوعی ترس و تعصب بی اساس و غیرمنطقی علیه اسلام، در غرب مسلم انگاشته می شود. جمعی از پژوهشگران وجود چنین معضلی را با استناد به شواهد فراوان، تأکید کرده اند. از سویی، برخی نیز شدیداً مدعای اسلام هراسی را ناشی از تئوری توطئه و ساخته ذهن وهم آلود مسلمانان جهت مقابله با هرگونه نقد علمی می خوانند. استنباط نویسندگان این است که عدم توجه و پرداخت به نظرات منتقدان اسلام هراسی، یکی از نقاط ضعف پژوهش های موجود در این زمینه به شمار می رود. نوشتار حاضر با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و بررسی اسناد، مهمترین نظریات و دیدگاه های منتقدان و یا منکران وجود جریان اسلام هراسی را در سه بخش مجزا، مورد واکاوی قرار می دهد: الف) برخی محققان در عین تأیید واقعیت تجربی (وجود جریانی مخالف اسلام و مسلمین در غرب)، اطلاق واژه اسلام هراسی را مناسب نمی دانند؛ ب) عده ای اسلام هراسی را نه یک پدیده نوظهور، که شکل جدیدی از نژاد پرستی (فرهنگی) می پندارند؛ ج) برخی دیگر اساساً وجود اسلام هراسی و همه نمادهای آن را انکار و توجیه می سازند.

غالباً این گونه تصور می شود که در وجود جریانی به نام «اسلام هراسی رسانه ای» و یا «تزریق ترس، نفرت و تعصب علیه اسلام و مسلمانان در افکار عمومی غرب از طریق رسانه ها»، هیچ گونه تردیدی وجود ندارد و مخالف و منکری برای آن نمی توان یافت، لکن چنین نیست. با وجود اینکه بسیاری از پژوهشگران با ارائه دلایل و شواهد کافی، بر وجود این معضل در غالب جوامع غربی به ویژه در دو سه دهه اخیر تأکید دارند، برخی محققان پس از بررسی و تحلیل روشمند رسانه های گوناگون گفتاری، نوشتاری و تصویری، در وجود معضل و جریانی با عنوان «اسلام هراسی رسانه ای» مناقشه کرده، آن را ناشی از تئوری توطئه و ساخته ذهن وهم آلود برخی مسلمانان جهت مقابله با هرگونه نقد و خرده گیری از باورها و معتقدات مذهبی شان می دانند. در این نوشتار تلاش شده است تا با استناد به شش پژوهش مهم، دیدگاه های منتقدان اسلام هراسی مورد نقد، بررسی و واکاوی قرار گیرد و صحت و سقم ادعای آن ها ارزیابی و تحلیل شود. ازاین رو، سؤال اصلی مطالعه حاضر این است: منتقدان وجود اسلام هراسی رسانه ای در غرب، برای اثبات مدعای خود به چه شواهدی استناد جسته اند؟ روش مطالعه در مقام گردآوری، اسنادی و استنادی (بررسی منابع و گزارشات رسانه ای) و در مقام ارزیابی و داوری، تحلیلی و انتقادی است. نتیجه آنکه تقریباً هیچ یک از پژوهش ها به طور قطع وجود «اسلام هراسی رسانه ای» را رد نکرده اند، بلکه تنها بخش هایی از ادعای مذکور را مردود می دانند؛ بنابراین بیشتر تلاش ها معطوف به خدشه دار کردن این مدعا و شواهد آن معطوف بوده است و هیچ محققی به ضرس قاطع وجود جریان اسلام هراسی را رد نمی کند؛ چراکه تعصب گسترده ضد اسلامی در غرب به ویژه در وسایل ارتباط جمعی چنان عیان گشته که به هیچ عنوان قابل انکار و چشم پوشی نیست.

شهروندان غربی عموماً، نه از مجاری مطالعاتی و پژوهشی که عمدتاً از طریق رسانه های جمعی و در ارتباط با برخی حوادث و رویدادهای خاص، با اسلام و فرهنگ و جوامع اسلامی آشنا شده اند. عدم توجه جدی به این حوادث زمینه ای، یکی از ضعف های مطالعات و اظهارنظرها در خصوص موضوع اسلام هراسی به ویژه بعد رسانه ای آن بوده است. نقطه ضعف دیگر، نامشخص بودن تاریخ توجه رسانه های غربی به اسلام و سیر تحول آن در این پژوهش هاست. ازاین رو، برای وصول به درکی صحیح از نحوه «بازنمایی اسلام» در رسانه های غرب، توجه به سیر تاریخی طرح این موضوع و تحول آن اجتناب ناپذیر به نظر می رسد. در این مقاله، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با گردآوری اطلاعات از منابع معتبر کتابخانه ای، به مقاطع عمدتاً بحرانی توجه به اسلام و اسلام هراسی رسانه ای ناشی از آن، در قالب سه جریان پیوسته خصوصاً واقعه 11 سپتامبر 2001 اشاره شده است.

«اسلام هراسی» عبارت است از: «ترس یا تنفر از اسلام، و در نتیجه، ترس و تنفر از همة مسلمانان» که به شکل ساختمند و از طریق ایجاد محرومیت در زندگی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مسلمانان، هر روز جلوة بارزتری می یابد. یکی از مهم ترین ابزارهای پیشبرد این هدف در غرب، بهره گیری از رسانه های جمعی و قدرت اثرگذاری شگرف آنهاست. رابطة سیاست رسانه ای غرب با جریان اسلام هراسی به حدی است که برخی تحلیل گران رسانه های غربی را منشأ اصلی اسلام هراسی می دانند. از میان انواع گوناگون رسانه ها، حوزة رسانه های مکتوب و چاپی، به ویژه مطبوعات، زمینة آغازین پژوهشگران برای بررسی «اسلام هراسی رسانه ای» بوده است. به همین روی، پژوهش حاضر درصدد است با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و بررسی منابع متعدد، ادعای وجود «اسلام هراسی در رسانه های مکتوب غربی» را واکاوی کند. طی چند دهة اخیر، تحقیقات بسیاری در رابطه با این موضوع انجام شده که بر اساس یافته های بیشتر آنها، وجود نوعی تبعیض آشکار و پنهان علیه اسلام و مسلمانان، در نحوة بازنمایی رسانه های مکتوب غربی، مسلم و مشهود به نظر می رسد.

اسلام هراسی (Islamophobia) غالباً به «خصومت و دشمنی بی اساس و غیرمنطقی با مسلمانان و مظاهر اسلامی» تعریف می شود. برخی محققان اصالت این تعریف خصوصاً قید "بی اساس و غیرمنطقی" آن را مورد مناقشه قرار داده اند و با استناد به برخی مبانی نظری و چارچوب های مفهومی شناخته شده و دواعی ایدئولوژیک ریشه دار، آن را خصومتی موجه، منطقی و تبیین پذیر ارزیابی کرده اند. جهت شناخت بهتر و بررسی دقیق تر این مبانی، مراجعه به متون کلاسیک و معاصر متضمن آن اجتناب ناپذیر می نماید. این نوشتار در صدد است تا با بهره گیری از روش اسنادی در مقام گردآوری اطلاعات و روش تفسیری و تحلیلی برای واکاوی محتوای یافته ها، یکی از مهم ترین مبانی نظری اسلام هراسی، یعنی نظریه یا پارادایم «برخورد تمدن ها» به ویژه قرائت های مشهور و رایج آن یعنی آراء ساموئل هانتینگتونو برنارد لوئیسرا به همراه شرح برخی شارحان و نقد منتقدان مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. به ادعای بعضی اندیشمندان، این نظریه در دو دهه اخیر، نحوه برخورد افکار عمومی غرب، خطی مشی رسانه های جمعی، سیاست های دولت ها و مواضع مقامات کشورهای غربی را در رابطه با اسلام و مسلمانان شکل داده و تئوریزه کرده است.