حامد کیانی مجاهد

در سپهر سیاست ایران معاصر، «نفوذ» یکی از اصلی ترین مفاهیمی است که در مقام عمل، در هر برهه و مقطعی از تاریخ ایران، نوعی از مخاطره و تهدید منافع را برای جامعه و کشور ایران پدید آورده است. یکی از نخستین گام ها در مسیر مقابله با این پروژه (پروژه نفوذ خارجی)، کسب شناخت مطلوب از جوانب مختلف این مسأله و واکاوی ماهیت شناسانه و راهبردسنجانه عقبه تاریخی جریان نفوذ است. با عنایت به این مهم، پژوهش حاضر با بهره گیری از روش «تحلیل مضمون» به بررسی مختصات پروژه نفوذ انگلستان در جریان نهضت مشروطه ایران (بین سال های 1906 تا 1913) با تکیه بر تحلیل مکتوبات صادرشده ازسوی وزیر مشاور در امور خارجه وقت انگلستان (ادوارد گری) در مورد ایرانِ آن دوران، پرداخته است. یافته های این مقاله نشان می دهد که انگلستان در راستای بیشینه سازی منافع خود، بر پایه مجموعه ای از اصول نفوذگذاری، سیاست های هفت گانه ای را طراحی و آن ها را توسط عاملیت داخلی و خارجی خود، پیاده سازی کرده است. براساس نتایج این پژوهش، مخاطبین اصلی، ناظر، رقیب و پشتیبان، چهار دسته مخاطبی هستند که در فرآیند طراحی این سیاست ها، مدنظر نفوذگذاران قرار داشته اند.

درباره انقلاب اسلامی یکی از اساسی ترین مخاطرات، و همچنین یکی از فرصت ها و ظرفیت های بالقوه راهبردی فراروی ایران اسلامی، مساله نفوذ است. با عنایت به این مهم و ضرورت شناخت زیرپایه های نظری مساله نفوذ، مقاله حاضر می کوشد به این پرسش پاسخ بگوید که: «مسأله نفوذ چگونه بر اساس اعتباریات علامه طباطبایی (ره) تببین می شود؟». یافته های این پژوهش نشان می دهد که نفوذ، در واقع همان استخدام است که از حب ذات و طبع منفعت طلب آدمی سرچشمه می گیرد. بر طبق این امر ذاتی، همواره «پیروان خود عالی و سعادت گراها» به دنبال نفوذگذاری مِلکی و مُلکی هدایت گرانه (نفوذ مثبت) و در نقطه مقابل نیز «اصحاب خود دانی و نفس گراها» پیوسته در پی نفوذگذاری مِلکی و مُلکی استثمارگرانه ی ضلالت خواه (نفوذ منفی) بوده اند. در این میان، شرط توفیق گفتمان انقلاب اسلامی، در مدیریت هوشمندانه نفوذ مثبت خود و ایجاد حصار ضدنفوذ در برابر نفوذ منفی دشمنان قلمداد می شود.

مهندسی ذهن های تابعان یک کنشگر و ایجاد انحراف در فرایند تصمیم گیری و تصمیم سازی آن واحد سیاسی در راستای تأمین منافع بدخواهان او، یکی از مهم ترین و متداول ترین راهبردهای مرسوم در دنیای سیاست معاصر است. نظام مقدس جمهوری اسلامی نیز از آغازین روزهای حیات با برکتش پیوسته با این نوع برنامه های غرض ورزانه ازسوی بدخواهان ملت ایران مواجه بوده که «پروژه نفوذ» در زمره کلیدی ترین و کارامدترینِ آنها است. شناخت ماهیت، بنیادها و زیرساخت های مفهومی برنامه نفوذ خارجی، نخستین گام راهبردی برای مقابله ساختارمند با نقشه های خباثت آلود قدرت های سلطه گر جهانی در حوزه نفوذ قلمداد می شود. با عنایت به این مهم، مقاله حاضر درصدد استخراج الگوی نظری مفهوم شناسی نفوذ مبتنی بر تحلیل مضمون و شبکه مضامین در چهارچوب نظام فکری امام خامنه ای(مدظله العالی) می باشد. سؤال اصلی پژوهش عبارت است از: «مفهوم شناسی مسأله نفوذ از دیدگاه امام خامنه ای(مدظله العالی )، چه مختصاتی دارد و در قالب چه الگویی قابل تحلیل است»؟ در راستای پاسخ گویی به این پرسش، نویسندگان نخست ضمن بهره گیری از روش «کسب نظرات نخبگانی»، به شناسایی گزاره های منتخب در بیانات معظم له پرداخته و سپس از مجرای کاربست «روش تحلیل مضمون»، الگوی نظری پژوهش را ارائه کرده اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که دستگاه مفهوم شناسی نفوذ از منظر امام خامنه ای(مدظله العالی)، از چهار عنصرِ مبناشناسی، بُعدشناسی، عاملیت شناسی و هدف شناسی تشکیل شده که هر یک از این عناصر در چهارچوب منظومه فکری معظم له، واجد ارتباطات معناداری با یکدیگر بوده و از رهگذر این ارتباطات، الگوی مفهومی نفوذ خارجی منطبق بر اندیشه ایشان به دست می آید.

«قدرت نرم» کلیدواژه ای اساسی در واژگان علوم سیاسی معاصر است که کاربست و مفهوم آن سابقه ای طولانی دارد و در سیره معصومان و بزرگان دین مبین اسلام به کرّات نمونه های توجه و کاربست آن مشاهده می شود. در این میان، سیره فردی و حکومتی حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیهما السلام) مشحون از مواردی است که عنایت ویژه ایشان به این مفهوم سرنوشت ساز را چه در دوران پیش از ولایتعهدی و چه پس از آن نشان می دهد. نگاشته حاضر تلاشی در راستای تبیین اصول، ابزارها و نمونه های کاربست قدرت نرم در سیره امام رضا (علیه السلام) است که کوشیده جامعیت این مفهوم در قول و فعل این امام همام (علیه السلام) را درخور استعداد خود به تصویر بکشد. یافته های پژوهش نشان می دهد که توحید، امامت و عدالتِ در امتداد نبوت، اصول بنیادین قدرت نرم رضوی را شکل می دهد و تقیه، مناظره و معجزه در زمره مهم ترین ابزارهای مورد استفاده حضرت در حوزه اعمال قدرت نرم است. همچنین، بر مبنای این اصول و ابزارها و در چارچوب نقشه راهِ ارائه شده، می توان کاربست قدرت نرم رضوی در قبال شیعیان امامیه، علمای سایر ادیان، غالیان و حکومت مأمون عباسی به عنوان نمونه هایی گویا برای تشریح منظومه قدرت نرم رضوی را تبیین کرد و از مجرای واکاوی آن ها جایگاه والای بهره گیری از قدرت نرم از منظر امام رضا (علیه السلام) را بر مبنای شواهد تاریخی ضمن استفاده از روش توصیفی تحلیلی نشان داد؛ کاربستی که خود از گستردگی مبارزه نرم حضرت رضا (علیه السلام) با دستگاه خلافت حکایت دارد.

یکی از اساسی ترین مخاطرات و چالش های فراروی نظام اسلامی، «پروژه نفوذ خارجی» است که با توجه به گستردگی آن، کسب شناخت همه جانبه در قبال این مسأله، نخستین گام در راستای تأمین منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران است. با عنایت به اهمیت واکاوی ابعاد مفهومی نفوذ، مقاله حاضر با استفاده از روش «تحلیل محتوا»، به دنبال پاسخ گویی به این پرسش است که مفهوم نفوذ در اندیشه امام خمینی رحمت الله علیه دارای چه مؤلفه هایی می باشد و بر این مبنا، مفهوم نفوذ در چارچوب اندیشه ایشان، چه معنایی دارد؟ در این راستا، نگارندگان ضمن بهره گیری از الگوی فلسفی- منطقی علل اربعه، به تبیین علل مادی، فاعلی، صوری و غائی مسأله نفوذ در اندیشه امام خمینی (ره) پرداخته و ازاین رهگذر، تعریف امام راحل از مفهوم نفوذ را استنباط و ارائه نموده اند. طبق نتایج حاصل از پژوهش، این تعریف عبارت است از: «نفوذ نقشه ای تدریجی، کارشناسی شده و جذابیت محور است که در مجرای ارتباطی دوطرفه به دنبال تأثیرگذاری بر نظام سیاسی و گروه های مختلف ملت است. هدف این نقشه ی غیرملموس که توسط عاملیت داخلی و خارجی نفوذ پیاده سازی می شود، استحاله مخاطب و کارویژه آن، تهی کردن ملت و نظام اسلامی از عناصر مولد قدرت می باشد». با این تعریف نفوذ سیاستی نرم است و در پوشش های گوناگون صورت می گیرد، تشخیص آن دشوار بوده و می تواند ضربات جبران ناپذیری بر ملت و نظام اسلامی وارد آورد.

مذاکره در دنیای نوین در زمره کلیدی ترین ابزارهای تحقق اهداف و منافع واحدهای سیاسی به ویژه دولت ها و از بخش های مهم تدبیر سیاسی است و تحقق حداکثری غایات ملی در گروی کاربست مطلوب اصول و فنون مذاکره بر محور مؤلفه های قدرت بازیگران دخیل تلقی می شود. ازاین رو، دین مبین اسلام که به مقوله اساسی سیاست اهتمام ویژه ای دارد، شاکله خود را به نحوی تنسیق کرده است که پاسخگوی نیازهای مختلف سیاسی جامعه اسلامی از جمله عرصه سیاست خارجی و دیپلماسی باشد. این مقاله با رویکرد تحلیلی و تمرکز بر اسناد تاریخی، و باهدف تبیین اصول حاکم بر سپهر مذاکرات پیامبر اکرم (ص) با این پرسش آغاز می شود که: مقتضای اسلامی بودن مذاکرات در گفتمان اسلام شیعی با تمرکز بر سیره نبوی (ص) چیست؟ در پاسخ به این پرسش، در دایره نظریات و تعاریف گسترده در حوزه مذاکرات، بر اساس جهان بینی توحیدی و بازخوانی کارویژه های دیپلماسی اسلامی مستند به سیره حکومتی نبی مکرم اسلام (ص)، الگوی مطلوب مذاکره از منظر حضرت و در قالب مدلی بر محور یازده اصل، استخراج و تدوین شده است. یافته های پژوهش نشان داد که این اصول در سه مرحله وضع اصول پایه ای، غایت گذاری جامع دیپلماتیک و مستحکم سازی دیپلماتیک در بستر محیط تعامل جای می گیرند و قابل تحلیل می باشند.

بدون شک مخاطرات فراروی نظام اسلامی، «مسئله نفوذ» است؛ مسئله ای که به دلیل پیچیدگی ها و ظرافت های فراوان، کسب شناخت همه جانبه از آن، امری دشوار و صعب الوصول است؛ بنابراین مقاله حاضر از دریچه نظریه سیستم ها به مسئله نفوذ نگریسته و در پی پاسخ به این پرسش است که مسئله نفوذ در قالب نظریه سیستم ها چگونه عمل کرده و چه تأثیری بر سطوح فردی، اجتماعی و سیاسی جامعه مخاطب نفوذ بر جای می گذارد؟ در این راستا، نگارندگان، ضمن اتخاذ روش توصیفی- تحلیلی، برای جمع آوری داده ها، از منابع کتابخانه ای و داده های حاصل از مصاحبه بهره برده اند. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که پروژه نفوذ، در کلیت آن، به صورت سیستمی عمل می کند. بدین معنا که در فرآیند نفوذ، ورودی های سیستم که منابع قدرت سخت و نرم و امکانات مادی و معنویِ نفوذ گذار هستند، از طریق کاربست سیستم ابزارهای نفوذ، سبب اثرگذاری بر سه سطح فردی، اجتماعی و سیاسی در جامعه هدف می شوند که این مسئله خود سبب تغییر خواست ها، نیازها و تمایلات پذیرندگان نفوذ متناسب با خواست ها، نیازها و تمایلات مبدأ نفوذ گذاری می گردد و از مجرای تولید قدرت برای نفوذ گذار و تأمین منافع وی، ورودی های جدید سیستم اصلی فراهم می آید. در این فرآیند، سیستم ابزارهای نفوذ به عنوان سیستم فرعی، خود متشکل از ابزارهای دیپلماتیک (سنتی و غیر سنتی) و ابزارهای غیر دیپلماتیک مبتنی بر تهدید، تطمیع و ترغیب است.

این پژوهش با هدف تبیین و ریشه یابی نفوذ و براندازی نرم در تاریخ ایران و تولید محتوای علمی و روش مند در این باره، با بهره گیری از روش تاریخی و جمع آوری داده ها به شیوه اسنادی و کتابخانه ای، در صدد پاسخ گویی به این سوال بوده که نفوذ جریانی چیست و طلیعه آن در سیاست و حکومت معاصر کدام است؟ برای دستیابی به این هدف، چارچوب مفهومی «نفوذ جریانی» با تلفیق دو مفهوم «نفوذ» و « جریان های اجتماعی» و ارائه مدل شماتیک ارتباط این دو مفهوم در شکل دهی به مفهوم « نفوذ جریانی» موردبررسی قرار گرفته است.<br /> در این نوشتار، جریان فراماسونری به عنوان نمونه انتخاب شد و پیرامون آن مساله نفوذ بررسی گردید و در نهایت این نتیجه به دست آمد که این نفوذ جریانی در ابتدا توسط جریان های سیاسی- اجتماعی متصل به قدرت های بزرگ دوران قاجار به ویژه انگلستان ذیل مسلک فراماسونری شکل گرفته و سپس توسط نسل های بعدی جریان وابستگی ادامه یافته است. آغازی که نفوذ شبکه ای را با ارائه ارکان سه گانه« بینش، گرایش و کنش» جریان با استفاده از مفاهیم ملهم از ورای مرزها، در سپهر سیاست و حکومت ایران ریشه دار کرده است.

شکاف ها و گسست های اجتماعی از دیرباز زمینه ساز بروز معضلات و بحران های اجتماعی در جوامع گوناگون بوده و همگرایی و انسجام اجتماعی آن جوامع را تهدید می کرده است. ازین رو، مدیریت مطلوب این شکاف ها از طریق اتخاذ راهبردهایی کارآمد، پیوسته محل مداقه دست اندرکاران حکومتی بوده است. در این میان، مدیریت مبتنی بر انعقاد پیمان های طرفینی در ساحت اجتماع، در زمره مهم ترین راهبردهای مدیریت شکاف های اجتماعی قرارگرفته تا آنجا سیره حکومتی نبی مکرم اسلام (ص) نمودار کاربست این راهبرد است. مقاله حاضر تلاش خواهد کرد تا بدین سؤال پاسخ دهد که جایگاه پیمان محوری در مدیریت شکاف های درونی جامعه نبوی چیست و این نوع مدیریت چه تأثیری بر ایجاد همگرایی اجتماعی در جامعه اسلامی هم عصر پیامبر (ص) داشته است؟ در این راستا، ضمن ارائه مدلی مفهومی، نخست به بررسی شکاف های اجتماعی جامعه نبوی پرداخته و سپس به راهبرد سنجی تعاملی پیامبر اکرم (ص) در مدیریت شکاف های اجتماعی می پردازد. لازم به ذکر است که نگارندگان این مقاله جهت گردآوری اطلاعات از شیوه اسنادی- کتابخانه ای بهره برده و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به سؤال فوق پاسخ خواهند گفت.