محمدمهدی روشنفکر

مسائل اعتقادی و اقتصادی و سیاسی فراوانی وجود داشت که می توانست میان نیروهای سیاسی ایرانانقلاب سیاسیفاصله و شکاف ایجاد کند، ولی به خاطر وجود فضای ناآرام و التهاب در اوایل انقلاب، این اختلافات فقط در میان سه جریان عمده چپ گرا، ملی گرا و اسلام گرا نمایان بود. از اوایل دهه 1360 با پیدایش ثبات داخلی و حذف دو جریان چپ و ملی گرا از عرصه سیاسی کشور، به تدریج مرزبندی سیاسی، فرهنگی و اقتصادی میان نیروهای اسلام گرا نیز ظهور کرد و با تایید حضرت امام(ره)، این جناح ها در مقام گروه هایی که در اهداف انقلاب مشترک و در سلیقه ها با یکدیگر متفاوت اند، رسماً به رقابت سیاسی با هم برخاستند. دوگانگی سیاسی جریان اسلام گرا تا هم اکنون نیز ادامه داشته است و با عناوین، مشخصه ها، سلیقه ها، راهبردها، و نگرش های متفاوت و گاهاً متضاد در صحنه کشور دیده شده اند. در نوشتار ذیل چگونگی جناح بندی سیاسی در جمهوری اسلامی، از دهه 1360 تاکنون، تحلیل و ارزیابی شده است.

در پی اشغال ایران توسط متّفقین، حکومت رضاشاه در شهریور 1320 ه .ش سقوط کرد. از جمله پیامدهای این سقوط، احیاء قدرت خوانین بود. عبدالله خان ضرغام پور به عنوان قدرتمندترین خان عشایر کهگیلویه و بویراحمد در بخش هایی از دو استان مهم آن روز؛ یعنی، خوزستان و فارس، مورد توجه دولت های درگیر در جنگ جهانی (آلمان و انگلیس) قرار می گیرد. تلاش بخشی از احزاب و گروه های طرفدار آلمان در قالب ستون پنجم، برای ایجاد جبهه ای جنگی در جنوب، متشکل از عشایر و ایلات(بویراحمدی، قشقایی و بختیاری) و نظامیان، منجر به واکنش همراه با وحشت انگلیسی ها می شود. اصلی ترین هدف ستون پنجم، هدف قراردادن تأسیسات نفتی و ناامن کردن خطوط مواصلاتی بود. انگلیسی ها که از گذشته، خود را صاحب و مالک مناطق نفت خیز می دانستند و در این زمان، جزء اشغال گران اصلی ایران بودند، تمامی مساعی خود را به کار گرفتند تا مانع از شکل گیری جبهه جدید علیه خود شوند. ایجاد اختلاف میان خوانین بویراحمد، به ویژه برادران ضرغام پور، حمایت از خوانین و کلانتران هم پیمان خود در مقابل عبدالله خان و مهم تر از همه، هدایت قدرت خوانین و عشایر به سمت استان اصفهان و راه اندازی جنگ سمیرم بود، تا از این طریق، امنیت لوله های نفت و خطوط مواصلاتی متفقین را حفظ نمایند؛ اما حضور جاسوسان آلمانی در منطقه بویراحمد، پس از حادثه سمیرم، نگرانی مجدد انگلیسی ها را فراهم آورد. این بار توجه قدرت های بین المللی، ملی و محلی متوجه بویراحمد و عبدالله خان ضرغام پور گردید که سرانجام آن، منتهی به پیمان «چم چیت» شد. پیمانی که سرنوشت جاسوسان آلمانی را رقم زد و نگرانی انگلیس را نسبت به آلمان و ستون پنجم آن به پایان رساند.

محور بنیادین این پژوهش بر یافته هایی استوار است که از پاسخ به پرسشهای زیر به دست آمده اند: 1- شورش قلندر در اثر چه زمینه ها و عواملی پدید آمد و در پی چه اهدافی بود؟ 2- ماهیت فکری و اجتماعی این شورش و فرآیند تحولات آن چگونه بوده است؟ 3- سرنوشت این شورش چگونه رقم خورد و چرا؟ و 4- چه پیامد هایی را در پی داشت؟این شورش که در دوره زمامداری شاه محمد خدا بنده صفوی (995-985 ه.ق) در ولایت کوه گیلویه رخ داد و چندین سال مایه اشتغال دولت وی بود، با بهره جستن از زمینه های اجتماعی - اقتصادی و بحران سیاسی گریبانگیر دولت صفویه و نیز برخی آموزه های مذهبی، توانست توده وسیعی از مردم تاجیک (غیرترکمان) آن ناحیه را که از حاکمیت قزلباشان افشاری و از ستم پذیری و حاشیه نشینی در نظام اقتصادی موجود ناراضی بودند، به گرد خویش فراهم آورد و با وعده کشورستانی و جهانگیری و برپایی سلطنتی دیگر، با دعوی اسماعیل میرزایی و بر کشاندن هواخواهان به مناصب و مدارج عالی توام با بهبودی وضعیت معیشتی، احساسات آنها را علیه دولت مرکزی و عاملان آن در منطقه بسیج نماید. با اینکه این شورش به نوبه خود به خیزش اجتماعی گسترده و مخاطره آمیزی تبدیل شد و از کانون ظهور خود فراتر رفت و مناطق همجوار را نیز در بر گرفت، لیکن سرانجام به دست دولتیان سرکوب شد و نتوانست تغییر بنیادینی در وضعیت موجود و حیات دولت صفوی پدید آورد.در این مقاله، علل بروز شورش قلندر در کوه گیلویه و عوامل موقعیت ساز وی، ماهیت فکری و اجتماعی شورش و فرآیند تحولات آن، دلایل پیوستن مردم به قلندر و سرانجام عوامل ناکامی و پیامدهای شورش بررسی و تحلیل شده است. این پژوهش از نوع پژوهش تاریخی و به روش کتابخانه ای است و داده های تاریخی با استناد به منابع اصلی به شیوه فیش نگاری گردآوری شده است. سپس با ارزیابی و تجزیه و تحلیل اطلاعات گردآوری شده، به سازماندهی و استنتاج از آن پرداخته شده است.

همزمان با نهضت ملی شدن صنعت نفت در حدود سال های 1329- 1330 شمسی و ، واقعه و پدیده ای در مناطق نفت خیز خوزستان و در میان دو ایل بختیاری و بویراحمدی به وقوع پیوست که مشهور به سال طلوعی یا سروشی است. این جریان شبه مذهبی که بیش از هرچیز بر انکار دنیا و ترک آن، کناره گیری از امور دنیوی و بی ارزش بودن مال دنیا و خاک و نفت تاکید داشت، در میان ایل بختیاری به شخصی انگلیسی بنام جیکاک نسبت داده شده که آن را طراحی و ترویج کرده است. در میان بویراحمدی ها، شخصی عارف مسلک به نام آقا بابا نقش رهبری را به عهده داشت؛ اما در هر دو مورد برنامه ها و شعارها یکسان بود. طلوع به معنای برآمدن خورشید است. اما در واقعة یادشده، به معنای ظهور یک پدیدة غیرمعمول بود که عده ای، با اهداف خاص، طراحی و ترویج و به مردم عامی و ساده دل القاء کردند. چنین به تودة مردم وانمود و تلقین کردند که نور ایمان ، صداقت ، راستی و حقیقت بینی در وجود آنها سر زده و طلوع کرده است؛ از این رو، به طلوعیان معروف شدند. مهم ترین وعده آنها ظهور قریب الوقوع امام زمان (عج) بود.

میزان تأثیر گذاری اندیشه لیبرالیستی در شکل گیری انقلاب مشروطه چکیده ضعف های حکومت قاجاران و کل جامعه ایران و بخصوص،خلاء نظری در حوزه سیاسی زمینه ورود اندیشه های جدید به ایران را فراهم آورد . مفاهیمی چون : قانون ، آزادی ، پارلمان ودر صدر همه لیبرالیسم در چنین بستری وارد ادبیات سیاسیی ایرانیان شد. ایرانیان در برخورد با تمدن غرب و مشاهده ی تفاوتهای شگرف آن به فهمی متمایز از جامعه خود رسیدند که بسیار متفاوت از گذشته بود . این تمایز و تغییر نگرش ها نسبت به ، سیاست و اجتماع به درستی در سفرنامه ها و سیاحت نامه های مسافران فرنگ رفته ، انعکاس یافته است. نکته قابل تامل در نوشته های مذکور ، موضع گیری آنها نسبت به فرهنگ خود و تمدن غرب است . حاصل اولین آشنایی ها ، تجویزهایی بود که آنها برای درمان دردهای جامعه خود صادر کردند ، که یکی از مهم ترین آنها ، انتقال و ترویج لیبرالیسم در ایران بود. نتایج حاصله انکه ماهیت واقعی انقلاب مشروطه به لیبرالیسم بر می گشت که حاصل کوشش جریان روشنفکری بود و ناکامی آن ناشی از ناهمگونی و ناسازگاری با اندیشه های دینی بود که روحانیون آن را رهبری می کردند . پژوهش حاضربر پایه پرسش میزان تاثیرگذاری اندیشه لیبرالیستی در انقلاب مشروطه شکل گرفته واز نوع توصیفی-تحلیلی است که به روش کتابخانه ای سامان یافته است.

ایالت کهگیلویه در روزگار صفوی (907-1135ق) یکی از ایالات مهم و از بیگلربیگی ها محسوب می شد و حاکم نشین های متعددی از جمله حویزه، دزفول و بصره در زمره آن قرار داشت. محدوده جغرافیایی آن از شهر امروزی یاسوج آغاز و به سواحل خلیج فارس در بندر دیلم ختم و مناطقی چون بهبهان و رامهرمز را شامل می شد. پادشاهان صفوی همواره برای این ایالت اهمّیت و اعتباری ویژه قائل بودند. بخش عمده این توجه ناشی از موقعیت سوق الجیشی و توان نظامی آن بود. همچنین از طریق این ایالت امنیت خلیج فارس تأمین می شد. همین وضعیت سبب گردید تا نزدیک به یک قرن حاکمیت و فرمانروایی ایالت کهگیلویه

قانون خدمت نظام وظیفه از برنامه های دولت پهلوی بود که با واکنش اعتراض آمیز جامعه ایلی مواجه شد. ایل بویراحمد را می توان ازجمله ایلاتی دانست که در مقابل این قانون مقاومت زیادی از خود بروز داد. از همین رو پژوهش حاضر تلاش دارد با رویکرد تاریخی و به روش توصیفی تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که حکومت پهلوی با طراحی برنامه خدمت نظام وظیفه چه اهدافی را دنبال می کرد و جامعه ایلی و در رأس آن خوانین چرا به مقاومت در برابر آن پرداختند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که جامعه ایلی همواره از کانون های قدرت محلی محسوب می شدند و با هرگونه تغییری در ساختار سیاسی و اجتماعی هرم ایلی مخالف بودند. همچنین حکومت پهلوی جامعه ایلی را مظهر بسیاری از موانع تحقق همبستگی ملی و ساخت دولت ملت می دانست که باید برچیده شود؛ بنابراین برنامه خدمت نظام وظیفه توأمان هم منجر به سلب قدرت جامعه ایلی می شد و هم افزایش قدرت دولت مرکزی را به همراه داشت. بیگانه دانستن حکومت از سوی توده مردم ایلاتی و رشوه گیری مجریان قانونِ مزبور، موجبات نفرت بیشتر از حکومت مرکزی را به همراه داشت.

اصلاحات ارضی به عنوان نخستین لایحه از لوایح شش گانه ی انقلاب سفید، توسط محمد رضا شاه پهلوی در سال 1340ش. با اهداف مختلفی از جمله برانداختن ملوک الطوایفی و از بین بردن نظام ارباب و رعیتی به اجرا گذاشته شد.استان فارس نیز به عنوان استان هفتم و یکی از مهمترین و وسیع ترین استان های زراعی ایران از این قاعده مستثنی نماند. با آغاز اجرای این قانون، مالکین، از جمله کدخدایان مناطق شمال فارس که املاک خویش را به نفع زارعین از دست می دادند، مخالفت های خویش را با تحقّق آن آغاز نمودند. این پژوهش با رویکردی توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از منابع و اسناد تاریخی، به دنبال پاسخ برای این پرسش است که نگرش و رویکرد کدخدایان مناطقِ شمالی فارس به عنوان گروهی از خرده مالکان نسبت به این قانون چه بوده است؟.یافته ها نشان می دهند که با تصویب قانون اصلاحات ارضی، کدخدایانِ این مناطق نسبت به حقوق سابقشان محروم مانده و در جهت عدم اجرای قانون مذکور و در راستای حمایتِ بزرگ مالکان از آنان به تعدیّات خود به زارعین اقدام نمودند. اخراج از محل سکونت، مصادره اموال و دارایی ،چپاول و غارت محصولات کشاورزی آنان از جمله این تعدیات به شمار می آمد. علی رغم همراهی برخی از کدخدایان مناطق شمالی فارس با این قانون، حکومت در جهت جلوگیری از تعدیات کدخدایان به کشاورزان، به تغییر در فانون انتخاب کدخدایان مبادرت نمود. هر چند اجرای صحیح این قانون نیز در بیشتر مواقع با نفوذ و دور زدن کدخدایان، تا شکل گیری انقلاب اسلامی و الغای منصب کدخدایی عقیم ماند.

یکی از مهمترین رخدادهای تاریخ ایران نهضت ملی شدن  نفت است. هم جواری و در مواردی حضور بویراحمدی ها در مناطق نفت خیز وهم چنین برخورداری آنان از توان رزمی و ایلیاتی ، موجبات نگرانی و توجه انگلیسی ها را به آنان فراهم آورده بود.موافقان نهضت ملی صنعت نفت ایران نیز در پی بهره گیری از موقعیت ایل بویراحمدی،  در راستای کمک به تحقق نهضت ملی نفت ایران بودند.بدین ترتیب پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی درصدد است تا به این پرسش پاسخ دهد که علت اصلی توجه مخالفان و موافقان نهضت ملی نفت به ایل بویراحمد چه بوده است؟چه اقدامات و پیامدهایی را  توجه موافقان و مخالفان نهضت ملی نفت ایران به ایل بویراحمدی به همراه داشته است؟ یافته های پژوهش بیانگر ان است که مخالفانِ نهضت ملی شدن نفت با رهبری و هدایت انگلیس توانستند با بهره گیری از عوامل خود و بکارگیری شگردهای مختلف همچون ماجرای«طلوعیان» اتحاد هواداران نهضت ملی را تبدیل به تفرقه نمود و موجبات ناامیدی و سرخوردگی از دولت مصدق را فراهم نمایند.