شیما شصتی

آشفتگی کالبدی در معماری امروز شهر تهران، مسئله ای است که حتی بیننده غیرمتخصص نیز از آن آگاه است. برخی از پرسش های بنیادین که در این مورد مطرح می شوند عبارتند از اینکه: متولی تبیین این امر، کدام یک از رشته های دانشگاهی است؟ آیا معماری و شهرسازی باید این وظیفه را برعهده بگیرد یا جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی؟ آیا اقتصاد سیاسی شهر تهران باید مبنای تبیین این درهم ریختگی باشد یا آسیب شناسی نحوه مدیریت شهر؟ به نظر می رسد فهم این پروبلماتیک، از توان هریک از این رشته ها به تنهایی، بیرون است و تنها نگاه به پدیده موردنظر از منظری بینارشته ای می تواند پرتوی بر ماهیت آن بیفکند؛ ازاین رو ما در این مقاله، تلاش خواهیم کرد آشفتگی کالبدی در معماری امروز تهران را از منظر جامعه شناختی و حوزه مطالعات فرهنگی، مورد بررسی قرار دهیم. از نظر نویسندگان، این رهیافت در مقایسه با مطالعات مستقل (غیرمیان رشته ای) به فهم عمیق تری از ماهیت این پروبلماتیک منجر خواهد شد؛ بنابراین، در این مقاله خواهیم کوشید نسبت میان شکل مسکن و معماری با عناصر فرهنگی و جامعه شناختی را مورد تحلیل قرار دهیم. به عبارت دیگر، برآنیم تا نشان دهیم که تغییرات آشوبناک در عرصه معماری شهر تهران، بیشتر از آنکه ناشی از ذائقه ای زیباشناختی و یا ضرورتی مبتنی بر اقتضاهای مهندسی معماری باشد، متغیری وابسته به عناصر فرهنگی و جامعه شناسی است.

مسکن و محل سکونت آدمی کالبدی است که نشانی از خود فردی و جمعی وی را منعکس می سازد. این امر در مورد همه جوامع، از جمله جامعه ایران، صادق است. وقتی از نسبت میان سبک زندگی ایرانی و شکل مسکن سخن می گوییم، بی تردید عناصر و مؤلفه های گوناگونی را دخیل کرده ایم که مطالعه و بررسی آنها نیازمند پژوهشی میان رشته ای است. نسبت میان سبک زندگی و معماری با مقوله هویت ایرانی معاصر و لاجرم بحث از شکل گیری نوع خاصی از فردیت، به تبع تحولات جدید، ارتباطی تنگاتنگ دارد. اگر بتوان اذعان داشت که زندگی روزمره صرفاً قلمرو امور بدیهی، ثابت، و مبتنی بر عادت نیست، می توان به بررسی این امر پرداخت که شیوه سکونت فرد ایرانی و نحوه شکل دهی او به مسکن (در کالبد بیرونی و چیدمان داخلی) در طول زمان منجر به انباشتی پایا می شود که در کنش و واکنش هایی همیشگی، تأثیری مداوم و مستمر از خود بر جای می گذارد. در این مقاله از رهگذر مفاهیمی چون فردیت ایرانی و زندگی روزمره در بستر جامعه پیچیده و در حال حرکت ایران، کوشش خواهیم کرد تا نسبت میان مشخصه های سبک زندگی در ایران و شکل محل سکونت را تبیین کنیم و رابطه میان این دو را مورد بررسی قرار دهیم. هدف اصلی ما در این مقاله بررسی این مسئله خواهد بود که نوع فردیت شکل گرفته در ایرانی معاصر، چه تأثیری بر پاسخ های وی به گزاره های پیش روی او، از حیث زیست اجتماعی، خواهد داشت. این پاسخ ها نهایتاً سبک زندگی او را رقم می زند، و این سبک زندگی بر زیستن در نوع خاصی از کالبد معمارانه تأثیر می گذارد.

اتخاذ رویکردی چندوجهی در مواجهه با شاهکاری ادبی یا هنری، می تواند زوایای متعدد و گسترده تری از آن را بر ما مکشوف نماید. این چندوجهی بودن که ماهیت خودِ دیسیپلین معماری نیز هست، این امکان را فراهم می آورد تا بتوانیم در فضای مشترک میان معماری و حوزه های مرتبط با آن غور نماییم؛ که البته یکی از مهم ترینِ این حوزه ها ادبیات است. یک اثر ادبی بدون درکی معمارانه و مکان مند به سختی قابل فهم است و در مقابل، خلق یک اثر معمارانه ی ماندگار و برجسته بدون التفات به این پیوند عمیق و درونی با معانی ژرف مندرج در آثار ادبی به سختی قابل تصور است. در این نوشتار قصد داریم تا از رهگذر مطالعه ی مفهوم مقوله ی مکان از منظری معمارانه، تضمنات آن را در رمان در جستجوی زمان از دست رفته ، یافته و نحوه ی برخورد مارسل پروست با آن را به بحث بگذاریم. این تأمل در کنار بحث از حافظه و خاطره می تواند راه گشای معماران در جهت خلق مکانی اصیل تر و حاوی معانی ژرف تر باشد.