سمیه ورشوی

هدف این مطالعه بیان روایت تجربه زیسته سفر پیاده زائرانی است که زیارت را به صورت پیاده روی به مشهد مقدس انتخاب نموده اند. با استفاده از روش کیفی و مصاحبه نیمه ساختاریافته با 17 زائر حرم مطهر امام رضا(ع) که تجربه پیاده روی داشتند و استفاده از تحلیل پدیدارشناسی و بهره مندی از شیوه تحلیل موستاکاس، 4 مضمون اصلی پیرامون سفر زائران پیاده پدیدار شده است که شامل شکل گیری سفر پیاده، معناگرایی، بدن پیاده رو و نیت مندی سفر است که می توانند درک زائران پیاده از پدیده سفر پیاده به مشهد را به تصویر درآورند. نتایج مطالعه بیانگر آن است که سفر به صورت پیاده روی بر اساس وجوه مادی و معنوی آن شکل می گیرد. در این سفر، زائران به منظور بهره مندی از ثواب معنوی و مقدس بودن سفر پیاده، رهسپار این سفر طولانی و مشقت بار شده اند که وجه معناگرایی زائران در سفر پیاده را نشان می دهد. همچنین، زائران نیت ها و انگیزه های متفاوت مادی، معنوی و اجتماعی اقتصادی برای زیارت به صورت پیاده روی داشتند. علاوه بر این، مقدس و معنوی بودن در همه تجارب زیارتی زائران پیاده وجود داشت که این اشتراک، نشان دهنده پدیدار اجتماعی زیارت به صورت پیاده است. در مقابل، وجه تفریدی زیارت مربوط به جنبه های مادی از جمله شفا یافتن بیمار، لذت سفر پیاده، رسیدن به شغل و مسکن، پیاده روی بدون کفش و... است.

بازار در ایران، نهادی با کارکردهای چندگانه است که نقش مهمی در حیات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جامعه ایفا می کند؛ به همین دلیل تعاریف ارائه شده از آن نیز متنوع است. نوشتار حاضر ضمن مرور انتقادی انواع مفهوم سازی بازار، عوامل مؤثر بر کنش های اقتصادی بازار در ایران را از منظر جامعه شناسی اقتصادی جدید و به طور خاص مفهوم حک شدگی بازار (وابسته بودن کنش های اقتصادی بازار در متن، اهداف یا فرایندها به کنش یا نهادهای غیراقتصادی) نقد و بررسی می کند. نتایج مرور نظام مند مطالعات جامعه شناختی بازار، به ویژه در حوزه مطالعات حک شدگی در ابتدا شش تلقی مختلف از بازار را نشان می دهد که شامل بازار به مثابه فضا، فرهنگ، طبقه، نهاد غیررسمی، شبکه و میدان است. دوم اینکه در میان عوامل تأثیرگذار بر حک شدگی بازار بر عوامل ساختاری و نهادی از جمله شبکه های اجتماعی/ تجاری، قوانین و مقررات، طرح های توسعه شهری و ارزش ها و هنجارهای غیررسمی بازار تأکید بیشتری شده است و درنهایت هریک از انواع شش گانه بازار از نوع معینی حک شدگی فضایی، فرهنگی، سیاسی، ساختاری و نهادی متأثر است.

نوشتار حاضر به این دو سؤال پاسخ می دهد که خانوارهای شهری ساکن استان های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، فایده مصرف ماهی را در مقایسه با غذاهای جای گزین چگونه ارزیابی می کنند و چه عواملی بر ارزیابی آن ها از فایده مصرف ماهی مؤثر است؟ فرضیه اساسی این بوده است که ارزیابی فایده مصرف (ماهی) تحت اثر انفرادی و تعاملی عقاید کنترلی و عقاید هنجاری مصرف است، ارزیابی فایده غذاهای جای گزین ماهی، اجزای اصلی عقاید کنترلی مصرف ماهی هستند، فشار هنجاری و پاداش اجتماعی مصرف نیز از اجزای سازنده عقاید هنجاری مصرف ماهی اند». نتایج وارسی فرضیه ارزیابی مصرف در یک نمونه ۱۲۲۹ خانواری نشان می دهد که اول، بر حسب ملاک های علاقه، صرفه اقتصادی، سلامتی، سهولت آماده سازی و طبخ، تنوع پخت، سهولت نگهداری ومزه؛ ارزیابی فایده مصرف ماهی در مقایسه با غذاهای جای گزین پایین است و تنها بر حسب ملاک فایده سلامتی، اولویت پیدا می کند. دوم، ۶۳.۶ درصد از تغییرات ارزیابی فایده مصرف ماهی تحت تأثیر پنج متغیر ارزیابی فایده مصرف مرغ، ارزیابی فایده مصرف جای گزین گوشت، ارزیابی فایده مصرف گوشت قرمز، فشار هنجاری، پاداش اجتماعی مصرف و اثر تعاملی آن هاست. سوم، از بین عوامل مؤثر بر ارزیابی فایده مصرف ماهی، اثر فشار هنجاری و پاداش اجتماعی مثبت و اثر ارزیابی فایده غذاهای جای گزین مصرف ماهی منفی بوده است.

با شیوع کووید-19 در اواخر سال 1398، برای جلوگیری از شیوع بیماری، اماکن مقدس و مناسک جمعی در اکثر نقاط دنیا، و نیز ایران، برای مدتی نامعلوم تعطیل شد. از جمله مقاصد زیارتی همچون مشهد که از محبوب‌ترین زیارتگاه‌های ایرانیان بودند دسترس‌ناپذیر شدند. این وضعیت تجربه‌ای را برای زائران ایرانی ایجاد کرد که پیش‌تر در حافظۀ جمعی و دین زیستۀ ایرانیان معاصر بی‌سابقه بود. این شرایط، مرزهای امر قدسی و عرفی، و محدودۀ عاملیت امر قدسی و عرفی را به‌شدت مسئله‌مند کرد. با توجه به اینکه چنین رخداد و تجربه‌ای در مطالعات جامعه‌شناسی دین در ایران تا کنون مورد بررسی قرار نگرفته، در پژوهش حاضر، ضمن تحلیل 14 مصاحبۀ نیمه‌ساخت‌یافته، تجربۀ زائران مستمر از امر قدسیِ تجسدیافته در مکان مقدس در زمانی واکاوی شد که مکان مقدس به دلیل شیوع بلای طبیعی تهدیدکنندۀ بقا به مدت نامعلومی رسماً از دسترس خارج شده بود. در این پژوهش سه موضع متفاوت در برابر تعطیلی حرم در بین مشارکت‌کنندگان شناسایی شد: موافقان، مخالفان، و مخالفان محافظه‌کار. بررسی تجربۀ عاطفی مشارکت‌کنندگان حاکی است آنها عواطف متناقضی را تجربه کردند. در بررسی مواجهۀ شناختی مشارکت‌کنندگانمشخص شدموافقان تعطیلی حرم در برخورد با ناهماهنگی شناختی و تهدید هویت دیندارانه‌شان راهبردهایی را اتخاذ کردند که عمدتاً بر بازتعریف، بازتفسیر، گزینش، و برجسته‌سازی بعضی خوانش‌های الهیاتی و فقهی در مقابل برخی دیگر از خوانش‌ها و فهم‌ها بود به طوری که بتوانند چالش‌های فوق برای دینداری‌شان را حل و فصل و تعدیل کنند. اقلیت مخالفان، با تفسیری تقدیرگرایانه، حکومت و موافقان تعطیلی را به اصیل و صادق نبودن در ارادت به امام و محافظه‌کاری / مصلحت‌اندیشی سیاسی متهم می‌کردند. معدود مخالفان محافظه‌کار نیز به دلیل اهمیت و جهۀ جهانی و سیاسی حکومت شیعی، به رغم نارضایتی، این مصلحت‌اندیشی را درک می‌کردند. در نهایت، مواجهۀ عملی زائران با این ممنوعیت توصیف شده است.

هدف اساسی نوشتار حاضر این است که نشان دهد؛ سفرهای زیارتی، ارتباطات میان فرهنگی اجتماعات شیعی را تقویت می کند. بررسی انجام شده بر تجارب ارتباطی یک نمونه تصادفی 598 نفره از زائرین خارجی از چهار ملیت عراقی، عربستانی، کویتی و بحرینی در مشهد نشان می دهد که؛ سفر زیارتی با دو ویژگی طول و تعداد سفر، تأثیر کاملا معنادار و مثبت بر ارتباطات میان فرهنگی (روابط اجتماعی و فرهنگی مهمان- میزبان) دارد. اگرچه، نا آشنایی های زبانی، مانعی برای ارتباط میان فرهنگی است، اما با کنترل آماری اثر مانع زبانی، تأثیر طول و تعداد سفر بر ارتباطات میان فرهنگی، همچنان معنادار و مثبت باقی می ماند. یافته مذکور، اولا متضمن این معناست که زیارت به عنوان یک مناسک مذهبی، فرصت ارتباطات غیرکلامی متعددی را بین مهمان و میزبان فراهم می آورد؛ که با وجود ناآشنایی های زبانی، ارتباطات میان فرهنگی را تقویت می کند و دوم اینکه؛ زیارت و سفرهای زیارتی این پتانسیل را دارد که علی رغم موانع زبانی و تفاوتهای فرهنگی زائرین، پیوندهای اجتماعی گوناگونی را در بین پیروان یک مذهب از ملیت های مختلف ایجاد نماید. 

بیش از دو دهه است که پژوهشگران گردشگری به موضوع جنسیت توجه نشان داده اند و به تدریج مسئلۀ نابرابری، محدودیت ها، و ادراک زنان از محدودیت، ترس، خطر، تهدید، و امنیت، وارد حوزۀ مطالعات اجتماعی و گردشگری شده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی ترس های زنان در سفر و راهبرد های رویارویی آنان با این ترس ها انجام شده است. رویکرد کیفی با اتکا به 19 مصاحبۀ عمیق نیمه ساخت یافته اتخاذ شد. مشارکت کنندگان، زنان متعلق به پایگاه اجتماعی اقتصادی متوسط ساکن شهر مشهد بودند. یافته ها در چارچوب سه نوع ترس (ساختاری، اجتماعی، و شخصی) و سه نوع شیوۀ رویارویی با این ترس ها مقوله بندی شد. در این طبقه بندی، منظور از ترس ها یا راهبردهای «ساختاری»، منابع ترس یا راهبرد های مواجهه ای است که به ساختار اجتماعی، کالبدی، و طبیعی مقصد گردشگری مربوط می شود. کاربرد صفت «اجتماعی» برای ترس ها و راهبردها، ناظر به اموری است که در فرایند کنش متقابل رخ می دهد. ترس ها و راهبرد های «شخصی» نیز به اموری مربوط است که بیشتر در محدودۀ انتخاب ها، ترجیحات، قابلیت ها، و ابتکارات شخصی و شناختی می گنجد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که اگرچه زنان به سبب شرایط ذهنی خود، شرایط عینی محیط های گردشگری، و برساخت اجتماعی ترس در زنان، ترس هایی را تجربه می کنند، اما در برابر آن، انواع مقاومت فعالانه یا انفعالی را درپیش می گیرند و از آن به عنوان ابزاری برای توانمندسازی خود بهره می گیرند. اگرچه این تجربه ها به لحاظ کیفیت و عمق با تجربه های زنان کشورهای توسعه یافته متفاوت است، اما با وجود تمهیدات محافظه کارانه تر، مسیر مشابهی را می پیماید.

این پژوهش با هدف بررسی چالش ها و موانع فرایند هدایت تحصیلی دانش آموزان مقطع متوسطه اول در استان خراسان رضوی انجام شده است که با رجوع مستقیم به تجربه زیسته ذینفعان این طرح، درصدد واکاوی چالش های عملی اجرای شیوه نامه هدایت تحصیلی (ابلاغ شده 1395) بوده است. با اتخاذ رویکرد کیفی با 52 مطلع کلیدی (مجریان و جمعیت هدف و والدین) مصاحبه عمیق نیمه ساختاریافته انجام شد. داده های کیفی طی دو مرحله انتزاع تحلیل مضمون شد، و در نهایت، چالش ها و موانع اجرای شیوه نامه ذیل 11 مقوله طبقه بندی شد که عبارت بودند از چالش های ماهیت و چالش های عملیات اجرای آزمون های آنلاین، ناسازه های توسعه متوازن رشته ای، توزیع نامتوازن تقاضا در رشته ها، نگرش ها و جهت گیری های عملی والدین، نگرش ها و جهت گیری های عملی دانش آموزان، موانع فعالیت مؤثر مشاوران، اثر مدیران مدارس، ضعف همکاری دبیران، اجرای ناهمسان شیوه نامه در مدارس مختلف، محدودیت ها و ناکارآمدی بازدیدهای شغلی و نواقص اطلاع رسانی. به نظر می رسد فرایند هدایت تحصیلی هم کمبودهایی در عملیات اجرایی و شرایط سخت افزارانه دارد و هم کارگزاران و ذینفعان آن، کمبودها و تناقض هایی از لحاظ شناخت، باور، انگیزه و رفتار دارند. این موارد همسو با اهداف تصریح شده فرایند هدایت تحصیلی نیست. به منظور کاهش چالش ها و موانع اجرا، موارد زیر پیشنهاد می شود: فرم کارگاهی جلسات، اشاعه اجتماعی و استفاده از داوطلبان، درگیرکردن دبیران، تأکید بر منافع و پیامد های فردی انتخاب ها، تناسب محتوای پیام ها با پایگاه اجتماعی-اقتصادی دانش آموزان مدارس، پیش آگهی به مخاطب و پذیرش فروتنانه مشکلات فنی، مستندسازی تجارب و اخذ بازخورد مکتوب.

اگرچه قیمت عنصری تعیین کننده در مبادلات بازار است و عمدتا به عنوان یک متغیر اقتصادی منظور می شود لکن ایده اساسی نوشتار حاضر این است که قیمت در بازار فرش صرفا نتیجه ی عرضه و تقاضا نیست، بلکه تحت تاثیر ساختار روابطی کنشگران اقتصادی یا انواع حک شدگی های اجتماعی نیز قرار دارد و شکل گیری قیمت در این بازار از رهگذر ساختار روابط اجتماعی میان خریدار و فروشنده شکل می گیرد. با هدف شناسائی مکانیزم های اجتماعی قیمت گذاری با بهره گیری از رویکرد کیفی و روش مردم نگارانه با 35 مشارکت کننده از بازاریان فرش شهرهای مشهد، تهران، قم و اصفهان با حداکثر نوسان حرفه شامل تاجر، عمده فروش، خرده فروش، حق العمل کار و واسطه، مصاحبه عیمق انجام گرفته است. نتایج تحلیل مضمون متن (مصاحبه ها) نشان می دهد که شکل گیری قیمت در بازار فرش که متاثر از مواجهه ی فروشندگان با خریداران غریبه و آشنا است، منجر به ظهور دو نوع اصلی قیمت بازاری و قیمت حک شده می شود. در قیمت بازاری، معاملات فروشنده با خریداران غریبه صورت می گیرد که شامل سه نوع نقدی، مدت دار و سودآور است و در قیمت حک شده که معاملات با خریدار آشنا انجام می شود سه نوع قیمت شامل قیمت متعهدانه، رنج آور و واسطه گرانه قابل شناسائی است. نتایج به روشنی نشان می دهد قیمت در بازار فرش صرفا بر اساس محاسبات اقتصادی کنشگران به دست نمی آید، بلکه این قیمت ها حک شده در ساختارهای اجتماعی هستند و مکانیزم های اجتماعی عدیده ای در فرایند قیمت گذاری فرش دخیل هستند.