محمدجلال ماخانی

تاریخ اجتماعی یکی از شاخه های مشهور در مطالعات تاریخی است و این مقاله در پی ارائه تصویری از چارچوب دانشِ تاریخ اجتماعی است. اگرچه «چیستی» و «ماهیت» این دانش همواره مورد توجه دانشوران این حوزه بوده است، با این حال به نظر می رسد که بررسی این مسئله با رویکردی مفهومی-نظری می تواندْ زمینه ای را برای تفاهم و تحدید این مفهوم از برای اهل نظر فراهم آورد. گستردگی این حوزه و نیز تعریف گریزی آن، همواره، کژفهمی هایی را موجب شده و از همین روی، می کوشیم تا ضمن بررسی و تحلیل تعاریف موجود به سنخ شناسی آن ها و نیز مقولات موجود در تاریخ اجتماعی بپردازیم. این پژوهش در پی این سئوال است که براستی تاریخ اجتماعی چیست؟ برای پاسخ به این پرسش ضمن ارائه تاریخچه برآمدن تاریخ اجتماعی، برای درک زمینه های این دانش، به کاوش در «چیستی» و «ماهیت» این رهیافت با توجه به تعاریف موجود از سوی صاحب نظران این عرصه می پردازیم. این مقاله با روشِ توصیفی-تحلیلی آبشخورهای اصلی رشته ها و زیررشته های تشکیل دهنده تاریخ اجتماعی، عناصر تشکیل دهنده و نیز مواضع صاحب نظران مشهور را در مقابل این مقولات نشان می دهد و تصویری مفهومی-نظری از این دانش ترسیم می کند.

در نوشتار پیش رو سعی خواهیم کرد تا ضمن ارائه شرحی از «چیستی» جغرافیای تاریخ به این امر بپردازیم که جغرافیای تاریخی در طول سال های اخیر چه تغییراتی را به خود دیده و ،اساساً، آیا آنچه که امروز از مفهوم جغرافیای تاریخی فهم می شود، همان است که در گذشته فهمیده می شد یا خیر؟ از همین روی، در دو بخش سعی خواهیم کرد تا ضمنِ ارائه تعاریفی از جغرافیای تاریخی نزد قدما و معاصران به مقایسه آن ها بپردازیم. فهم جدید از جغرافیای تاریخی که نزد جغرافی دانان آلمانی و انگلیسی وجود دارد، علیرغم تفاوتِ زیادی که فهم قدما از این مقوله داشته، دارای پویایی بسیار فراوانی ست که می تواند عینیتی گسترده را از برای این مفهوم فراهم آورد تا مخاطبان این رشته با مقوله ای کاربردی، علمی، عینی، پویا و فراگیر—در برابر مقوله ای ایستا و ذهنی—سروکار داشته باشند. در نگر ما جغرافیای تاریخی نه مقوله ای ایستا و از یادرفته از برای درک جای نام های جغرافیایی که نظام دانشی بسیار پویاست که کمینه کارکرد آنْ ابراز پاسخی درخور به مسائل مرزی، هویتی و تاریخ ما و گامی مستحکم برای تحکیم مناسبات ملی ایرانیان خواهد بود.

«چگونگیِ» آموزشِ تاریخ و روش های آموزشِ این رشته، مدت نسبتاً طولانی ا ست که در غرب مورد توجه صاحب نظرانِ آموزشِ تاریخ و علوم اجتماعی قرار گرفته است. به رغمِ دیرپایی این کوشش در فضای آکادمیکِ غرب، چنین توجهی در کشور ما سابقه درازی ندارد و می توان مدعی شد که در این ساحت ما در ابتدای راه هستیم. این مسیرِ کمتر مشی شده در کشور ما با ترجمه آثاری آغاز شده و هم چنان نیز ادامه دارد. در کنارِ روش های معمول و مألوفِ آموزش تاریخ در ایران و جهان، به کارگیریِ داستان های تاریخی که رمان های تاریخی نیز جزو آن هستند، کمتر مورد توجه دبیرانِ تاریخ در کلاس های درس بوده است. منابع موجود در آموزشِ رشته تاریخ- کتب درسی- عمدتاً، یگانه درس نامه دبیران در افزایشِ فهم دانش آموزان هستند؛ شاید اگر پیمایشی دانشگاهی در خصوصِ میزانِ علاقه دانش آموزان به درس تاریخ انجام پذیرد، میزانِ علاقه آن ها به کتابِ درسی تاریخ و فهمی که برای آن ها رقم خورده معیاری برای میزانِ علاقه به تاریخ باشد. فرضِ ما این است که داستان های تاریخی به سببِ بهره ای که از انعطاف و روایتمندیِ سیال دارند می توانند علاوه بر افزایش «فهم» دانش آموزان، موجب افزایش علاقه مندی و درک بیشتر آن ها باشند. در این مقاله کوشش کردیم تا ضمنِ بررسی مزایای استفاده از داستان های تاریخی در آموزشِ تاریخ و نقشِ آن ها در افزایشِ «فهم» فراگیرانِ درسِ تاریخ، چند داستان تاریخی مشهور را نیز معرفی کنیم.

در کیهان شناسی پیشامدرن همواره این ایده وجود داشته که جهان انضمامی توسط نیرو یا نیروهایی شکل گرفته که جهت و مسیر نهایی عالم را مشخص می کند. اگر اندیشه ی سیاسی مجموعه ای از ایده ها برای تدبیر امور سیاسی عالم دانسته شود که به بحث از مبادی قدرت می پردازد، همسازی میان اندیشه ی سیاسی و کیهان شناسی ضروری خواهد بود. بر این اساس، کیهان شناسی الگویی متعالی برای اندیشه ی سیاسی فراهم می آورد که تبلور این الگو را می توان در آن دید. فرضیه ی ما این است که اندیشه ی سیاسی ایرانشهری، با لحاظ استلزاماتش مانند اندیشه ی عدالت، ایده ی اندراج، شاهی آرمانی و غیره باید با رجوع به مبادی کیهانی ای فهم شود که مستقلاً در تفکر ایران باستان ریشه داشته است. بنابراین در مقاله ی حاضر نشان خواهیم داد که چگونه کیهان شناسی در تدوین و تأسیس اندیشه ی ایرانشهری، به طور عام، و اندیشه ی سیاسی ایرانشهری، به طور خاص، ایفای نقش کرده است. این بررسی با بحث درباره ی منشأ عالم و نسبت جهان متناهی با نامتناهی صورت خواهد گرفت.

حیدری و نعمتی، یا به عبارت دیگر، امیرحیدری و نعمت اللهیه، به مخاصمات دو طرفهٔ میان بخش های شهری در عصر صفوی و پس از آن در ایران گفته می شود. از اواخر سدهٔ 9ه /15م تا دهه های اخیر، شماری از شهرها و قصبات ایران بر اساس تقسیم محله های مجاور به دو گروه لحاظ می شده اند که یکی به عنوان حیدری خانه و دیگری به عنوان نعمتی خانه شناخته می شد. ساکنین هر محله به طرف مقابل تحقیر و اهانت شان را ابراز می داشتند و به طور دوره ای با هم برخورد و جنگ های عمومی داشتند. ریشهٔ نام آن ها و دلایل تخالف و خصومت شان عموماً برای اعضای این گروه ها شناخته شده نبود.