جمشید بیات

جهان اسلام از دیرباز دارای مذاهب فکری و اعتقادی با گرایش های خاص ازجمله شیعه، معتزله و اشاعره بود. این مذاهب در برخی از مسائل و اعتقادها همچون «امامت و رهبری» دارای اختلاف های ریشه دار و عمیقی بودند. افرادی با توجه به مبانی فکری و عقیدتی خویش، امامت و به تبع آن، عصمت و اعلم بودن را در غیر پیامبر (ص) نمی پذیرند و با توجه به شبهه هایی همچون نبودن نصی بر امامت ائمه (ع) ، خطاکار بودن همة افراد جامعه به غیر از پیامبر (ص) ، سعی بر انکار این امر می کنند. ولی عالمان امامیه با توجه به مبانی فکری، عقیدتی و نصوص وارده از ناحیة ائمه (ع) ، امامت را مختص امامان معصوم (ع) بعد از پیامبر (ص) می دانند. یکی از این نصوص وارده، حدیثی جامع از امام رضا (ع) در رابطه با «صفات امام معصوم» است. در این نوشتار سعی بر آن است که به دو صفت ضروری امام معصوم «عصمت و علم» پرداخته و از نظر عالمان امامیه بررسی و تبیین شود. نتیجه اینکه 1. این حدیث دارای سندی حسن است و در کتاب های زیادی نقل شده است. در بررسی محتوایی نیز به ویژگی هایی برای امام پرداخته است که یا با آیات قرآنی همخوانی دارند یا از امور عقلی هستند که انکارناپذیرند. امام (ع) ، امامت را کمال دین معرفی کرده اند، چراکه امام، معدن علم خداست و به جهت اینکه وارث علم و فهم پیامبر (ص) بوده و عالم تر از همه است، می تواند جامعة دینی را به کمال برساند 2. از جهتی دیگر، امامان، منزه و مصون از خطا و گمراهی اند و توفیق و تأیید الهی، آنها را در رسیدن به اهدافشان استوار ساخته است. آنها بندگان مطهر و مخلص خدا هستند که همة اینها بیانگر مقام عصمت برای آنهاست و این مقام، موهبتی الهی بوده که به امامان عطا شده است و کسی که علم و طهارت حداکثری در جامعة اسلامی را داشته باشد که دوست و دشمن به آن معترفند، صلاحیت رهبری جامعه را دارد.

تحقیر با گفتار و عمل، برای استهزاء است و استهزاکننده با انجام کاری که دلالت بر سبکسری دیگری می کند، در طلب تحقیر اوست. شاید مشکل بتوان پذیرفت که «تحقیر و استهزا» به عنوان یک رفتار اجتماعی ارزشی و عمل مثبت، دارای وجه مقبول و مشروعی باشد؛ زیرا از آنجا که تحقیر و استهزا به معنای سبک کردن شخص می باشد و با توجّه به نوع کارکردها و انگیزه هایی که در آن وجود دارد، رفتاری ناپسند و ناهنجار، مخالف حکم عقلایی و کرامت انسانی به دلیل استهزا و تحقیر است، ولی می تواند احکام متضاد و متقابلی داشته باشد. با نگاهی به آموزه های قرآنی، این عمل نه تنها می تواند وجه مثبتی نیز داشته باشد، بلکه در مقام بازدارندگی یا مجازات بعضی افراد باید به کار گرفته شود تا تأثیر مثبتی در جامعه داشته باشد. یکی از عوامل این تأثیر مثبت از نظر قرآن، ترور شخصیّت برخی افراد، از طریق «استهزا و تحقیر» می باشد؛ از جمله هم ردیف قرار دادن با چهارپایان در رابطه با کسانی که ویژگی های زیر را دارند: عدم تعقّل نسبت به آیات الهی، استفاده نکردن از علوم برای رسیدن به خداوند، توجّه نکردن به فقرا، همنشینی با اهل باطل، غافل بودن از آیات انفسی و آفاقی، تکذیب پیامبران و ... استهزای خدا نیز بدون دلیل نیست و می تواند چند مفهوم و هدف داشته باشد که از آن جمله است: مجازات استهزاکنندگان با استهزای آنان، بی ضرر نشان دادن استهزای منافقان، استهزا بر اساس سنّت املا و استدراج، تخطئة استهزاکنندگان، تفاوت نتیجة کردار منافقان با آنچه در دنیا داشتند و... که در این تحقیق، سعی بر آن است تا مشخّص شود، چه کسانی استحقاق این اهانت و استهزای الهی را دارند و مفهوم استهزای الهی چیست و چه تفاوتی با استهزای بشر دارد.

در این نوشتار، روایات عصمت که در کتب معتبر حدیثی شیعه، هم چون «الکافی، معانی الأخبار، الخصال و کفایه الأثر» وجود دارند، مورد بررسی سندی متنی قرار گرفته و مشخص شده است که مهم ترین مستند عصمت امامان علیهم السلام، وجود نصوص قرآنی و روایاتی است که در میان امامیه بر آنها اتفاق نظر وجود دارد و از آنجا که هدف اصلی، بررسی روایاتی است که لفظ «عصمت» در آنها به کار رفته، با بررسی انجام گرفته، این روایات حدوداً، 47 حدیث است که با حذف احادیث تکراری، نزدیک به پانزده حدیث می رسد. در حالت کلی می توان گفت وضعیت راویان، بر مبنای آراء رجالیون شیعه در بیشتر سلسله سند روایات عصمت، افراد موثق قرار گرفته اند و البته اندکی از آنان نیز طبق گفته های رجالیان موثق نیستند؛ ولی درصدی از این راویان مجهول، افرادی هستند که در سلسله سند روایات «کامل الزیارات» قرار گرفته اند و از آنجا که ابن قولویه، در مقدمه این کتاب، همه راویان این کتاب را ثقه، معرفی کرده است، می توان برای این افراد، درجه ای از وثاقت قائل شد. در بین این روایات، اکثر روایات از نوع احادیث معنعن هستند که احادیث صحیح، حسن و موثق را شامل می شود. بررسی محتوایی این روایات، بیانگر آن است که محور غالب این احادیث، فضائل و صفاتی است که ضرورت دارد فرد معصوم حائز آن باشد، از جمله این صفات: معصوم از گناهان، امین خدا بودن، مطهر از ذنوب و عیوب و ...است. با بررسی های انجام شده ثابت شده است که این صفات به امامان معصوم اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله اختصاص دارد.

علی بن محمّد خزّاز رازی قمی، از محدّثان، عالمان و فقیهان برجسته و دانشمندان نامدار شیعه در نیمة دوم سدة چهارم و اوائل سدة پنجم هجری است. وی دارای آثار فراوانی در زمینة دانش های مختلف دینی است. در این میان، کتاب کفایة الأثر فی النّص علی ائمّة الأثنی عشر به دلیل دلبستگی وی به ولایت اهل بیت عصمت و طهارت(ع) از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ زیرا در این کتاب که از دیدگاه مکتب تشیّع در موضوع «خلافت و امامت ائمّه(ع)» نوشته شده، بسیاری از نصوص و احادیث مربوط به «امامت و مسئلة عصمت» بیان شده است و هدف از تألیف این کتاب بنا بر گفتة خود مؤلّف، روشن و برطرف ساختن تحیّر عوام، بلکه خواصّ شیعه و شبهه افکنی های گروه معتزله از اهل سنّت دربارة امامت و خلافت ائمّه(ع) بعد از پیامبر(ص) می باشد. لذا در این پژوهش سعی شده به بررسی محتوایی این روایات پرداخته شود. به همین منظور، بعد از ذکر احادیث دالّ بر عقیدة عصمت و آوردن احادیث هم مضمون با این روایات از کتب معتبر حدیثی شیعه و اهل سنّت، به بررسی محتوایی و متنی روایات با تأکید بر «عقیدة عصمت» پرداخته شده است. روش ما در این مقاله، بررسی روایات هشتگانة کتاب کفایةالأثر و تبیین آن با روایات هم راستا با آنها در کتب شیعه و اهل سنّت است که با بررسی این روایات می توان پی برد امامانی که وارث علم پیامبر(ص) و ایمان، نور و ... معرّفی شده اند، نمی توانند معصوم نباشند که خود این روایات نیز بر این امر با واژه های «مطهّرون» و «معصمون» اشاره نموده اند.

در این نوشتار، روایات عصمت که در کُتُب معتبر حدیثی شیعه، همچون «الکافی، معانی الأخبار، الخصال و کفایةالأثر» وجود دارند، مورد بررسی سندی متنی قرار گرفته است و مشخّص شده که مهم ترین مستند عصمت امامان (ع)، وجود نصوص قرآنی و روایاتی است که در میان امامیّه بر آنها اتّفاق نظر وجود دارد. هدف اصلی مقالة حاضر بررسی روایاتی است که لفظ «عصمت» در آنها به کار رفته است و با بررسی انجام گرفته، این روایات حدوداً 47 حدیث می باشد که با حذف احادیث تکراری، نزدیک به 15 حدیث می باشد. در حالت کلّی می توان گفت وضعیّت راویان بر مبنای آراء رجالیّون شیعه بررسی گردید و معلوم شد که در بیشتر سلسله سند روایات عصمت، افراد موثّق قرار گرفته اند. البتّه اندکی از آنان نیز بر طبق گفته های رجالیّون موثّق نیستند، ولی درصدی از این راویان مجهول، افرادی هستند که در سلسله سند روایات «کامل الزّیارات» قرار گرفته اند و از آنجا که ابن قولویه، در مقدّمة این کتاب، همة راویان این کتاب را ثقه معرّفی کرده، می توان برای این افراد درجه ای از وثاقت قائل شد. در بین این روایات، اکثر آنها از نوع احادیث مُعَنعَن هستند که شامل احادیث صحیح، حَسَن و موثّق می باشند. بررسی محتوایی این روایات بیانگر آن است که محور غالب این احادیث، فضایل و صفاتی است که یک فرد معصوم ضرورت دارد که داشته باشد؛ از جملة این صفات: معصوم بودن از گناهان، امین خدا بودن، مطهّر از ذنوب و عیوب و ... و با بررسی های انجام شده ثابت شده که این صفات مختصّ امامان معصوم (اهل بیت) پیامبر (ص) هستند که از سوی خداوند معصوم می باشند.

در این نوشتار، روایات «توبه و استغفار»، که در کُتُب معتبر حدیث همچون الکافی، أمالی و... وجود دارند، مورد بررسی سندی متنی قرار گرفته است و مشخّص شده که مهم ترین مستند شبهات افراد، در رابطه با عدم عصمت امامان (ع)، روایاتی است که در آنها امامان (ع) به گناهان خود اعتراف کرده اند و خواستار طلب عفو از خدا شده اند. با بررسی های سندی و متنی مشخّص شده اکثر این روایات از نظر سندی ضعیف می باشند و از نظر متن، 1) مضمون این احادیث، بیشتر در مورد توجّه داشتن به خداست که دیگران را به چگونگی این توجّه فرا می خوانند. 2) تعبیراتی همچون عصیان، توبه و استغفار را که به عنوان دلیل بر عدم عصمت می آورند، همه جا ملازم با عدم عصمت نیست، بلکه این الفاظ استعمال و اطلاق های متعدّدی دارند. 3) استغفار امامان (ع) نوعی استغفار دفعی که مانع عروض غفلت و گناه است می باشد. 4) اینکه توبه و استغفار، از نگاه قرآن، یکی از عبادات بزرگ محسوب می شود که از جملة آنها می توان به این موارد اشاره کرد؛ فراخوان همة مؤمنان به سوی استغفار است و نیز خداوند دوستدار توبه کنندگان است.