مینویی در جامه گیتی؛ بازتاب سنت دینی زردشتی در شمایل نگاری اورمزد در نقش برجسته های ساسانی
حوزه‌های تخصصی:
در تاریخ هنر ایران برای نخستین بار در نقش برجسته های ساسانی، ایزد اورمزد با پیکره انسانیِ کامل و درحال دیهیم بخشی به پادشاه نقش شده است. شمایل نگاری اورمزد پدیده نوظهوری نیست و پیش تر در کوشان و کوماژن، تصاویر قطعی از این ایزد با بهره گیری از الگوهای یونانی- رومی به نمایش درآمده است، اما در نقوش برجسته ساسانی، اورمزد با شمایلی متفاوت دیده می شود. در این دوره، وی دارای ظاهری کاملاً منطبق با ویژگی های هنر ایرانی است و جالب آن که در برخی از این صحنه ها، بَرسَمی در دست دارد که از ملزومات روحانیان زردشتی در خلال مراسم مذهبی است. بر این اساس، معدودی از پژوهشگران و به ویژه زردشتیان، برآن اند که این پیکره نه از آن اورمزد که متعلق به موبدان موبد است و این ایزد هیچ گاه تجسمی انسانی نیافته است. هدف این نوشتار آگاهی از خاستگاه و الگوهای هنری شمایل نگاری اورمزد در نقش برجسته های ساسانی است. پژوهش حاضر به روش تاریخی و توصیفی-تحلیلی انجام گرفته است و کوشش شده که به دو پرسش اصلی پاسخ داده شود؛ نخست آن که، با توجه پیشینه شمایل نگاری اورمزد، آیا پیوندی میان این نقوش با تصاویر وی در نقش برجسته های ساسانی بوده است و یا پیکرنگاری این ایزد در نقش برجسته ها الگوی هنری متفاوتی داشته است؟ و دیگر آن که، آیا سنت دینی زردشتی در شمایل نگاری اورمزد در هنر ساسانی تأثیرگذار بوده است؟ به این منظور، متون دینی زردشتی و شواهد باستان شناختی در ارتباط با جایگاه و شمایل نگاری اورمزد در ایران (پیش از ساسانی) و مناطق دیگر مورد مطالعه و بازبینی قرار گرفتند. نتایج بیانگر آن است که شمایل نگاری اورمزد عمدتاً برگرفته از هنر سلطنتی و شخصِ شاه و درواقع به عنوان یکی از ابزار مشروعیت به پادشاهی الهی او به شمار می رود. در عین حال در کتاب مقدس زردشتیان، اوستا اشارات و توصیفاتی وجود دارد که نشان می دهد برسم ازسوی ایزدان زردشتی، ازجمله اورمزد نیز مورداستفاده قرار می گرفته و برسم به دست گرفتن تنها مختص روحانیون نبوده است؛ همچنین اشارات برخی متون فارسی میانه دلالت بر آن دارد که اورمزد نَه تنها در مینو مقابل زردشت تجسم انسانی داشته است، بلکه در گیتی نیز دارای مظهر انسانی و آن هم به شکل «مَرد پارسا» و یا «دین مرد زردشتی» است و از این رو احتمال دارد هنرمند ساسانی آگاهانه این موضوع را برای نقش کردن برسم در دست اورمزد در شماری از نقش برجسته های این دوره مدنظر قرار داده باشد.