زهره جوانبخت قهفرخی

آماریکی از بنیانی ترین پارامترهای سنجش عملکرد زیارت و گردشگری در یک مکان محسوب می شود. از این رو ، امروزه داشتن اطلاعات آمارى در مورد شمار زائران خارجى و داخلى و میزان مخارج آنها در مقاصد گردشگری در جهت برنامه ریزی و پایداری گردشگری بسیار ضرورى است. به گونه ای که فقدان مبناهای آماری در رابطه با تعداد و دیگر شاخه های مرتبط ، گونه ای ناهماهنگی در ارائه خدمات سبب شده و مانع از مدیریت صحیح بحران بخصوص در ایام اوج گردشگری می شود. کلانشهر مشهد از جمله مقاصد زیارت و گردشگری در کشور است که برآورد آماری زائران و گردشگران این مقصد بیش از همه ضرورت یافته است. با این وجود جز آمارگیری در حجم بسیار گسترده در سال 1365 تا اکنون پژوهش های پراکنده ای صورت گرفته که آن هم در چارچوب برآورد حجم نمونه کوچک در پژوهش های با موضوعات غیر آماری بوده است. بر این مبنا این مقاله در چارچوب یک تحلیل محتوایی به بررسی اسناد، مطالعات و پژوهش های انجام گرفته در رابطه با آمار گردشگران کلانشهر مشهد پرداخته و در چارچوب تعمیم های صورت گرفته تعداد زائران ورودی به مشهد در دوره آماری 1380 تا 1390 برآورد نموده و با استفاده از مدل سری های زمان ARIMA و ARFIMA برآورد آماری تعداد زائران و گردشگران­داخلی را در افق پنج ساله پیش بینی نموده است. براساس نتایج به دست آمده تعداد زائران ورودی به کلانشهر مشهد در افق 1395 معادل 27654068 نفر برآورد گردیده است.

زیارت به عنوان یک فرآیند اجتماعی دیرپا که در بطن جوامع انسانی ریشه دارد، با مکان مقدس که مقصد سفرهای زیارتی است در ارتباط قرار دارد. حرم مطهر امام رضا (ع) از جمله مکان های مقدسی است که هرساله میلیون ها زائر برای زیارت به این مکان سفر می کنند. در مقصد این سفرهای زیارتی و با توجه به کنش مستقیم مابین زائران و مجاوران امام رضا (ع) در محدوده شهر و در شعاع مشخص متنی فضایی حاصل از زیارت تولید می شود. این مقاله با تأسی به نظر دیالکتیسین ها، بخصوص نظر هنری لوفور درباره تولید فضا، به شناخت و مطالعه تولید متن فضایی زیارت امام رضا (ع) پرداخته و چگونگی تولید، خوانش، مختصات و ویژگی های این متن فضایی را مورد بررسی قرار می دهد. در نتیجه این تحقیق نظری و تحلیلی، متن فضایی زیارت امام رضا (ع) در چارچوب مدلی مفهومی در تطبیق با مدل لوفور توضیح داده شده وتقابل های دودویی و گونه شناسی موجود در متن فضایی زیارت مورد ارزیابی قرار می گیرد. بر مبنای این بررسی ها پیش یابی های مرتبط با متن فضایی زیارت ارائه و این نتیجه حاصل شده است که متن فضایی زیارت امام رضا (ع) متنی فرهنگی است که تمامی عناصر آن در خدمت معرفت افزایی و تعمیق آگاهانه زائران و مجاوران از زیارت و متن زیارت است. بنابراین، لازم است در هنگام تصمیم گیری برای هر عنصر کلان یا خرد متن فضایی زیارت امام رضا (ع)، میزان تأثیر آن در موارد فوق سنجیده شود و این سنجش مورد ارزیابی و اولویت گذاری قرارگیرد.

گسترش گردشگری مذهبی و سفرهای زیارتی در جهان و در ادیان مختلف، جایگاه مقاصد اینگونه از گردشگری را افزایش داده و به تبع بر مسائل و مشکلات آنها در برآورد خدمات اقامتی مورد نیاز گردشگران و زائران افزوده است. شهر مشهد نیز به عنوان یکی از مقاصد گردشگری مذهبی و زیارت در این مجموعه قرار می گیرد. تراکم مراکز اقامتی و اسکان زائران و گردشگران در مناطق پیرامونی حرم مطهر امام رضا (ع) سبب شکل گیری یکسری از مشکلات کالبدی، اجتماعی فرهنگی و زیست محیطی گردیده که با توجه به نرخ رشد در حال افزایش تعداد زائران و گردشگران این کلانشهر در سال های آتی ضروت اخذ سیاست های بازساختی را در پخشایش مراکز اقامتی در سطح این شهر شکل داده است. از این رو، مقاله حاضر بر مبنای مدل AHP به تعیین پهنه های دارای قابلیت ایجاد خدمات اقامتی در چارچوب شاخص های همچون دسترسی، ریزدانگی و درشت دانگی، معابر، سازگاری و... پرداخته است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که وضعیت کاملا مطلوب سطح شهر است که بیشتر در محور سمت توسعه شهر مشهد و محدوده شمال غرب این شهر قرار دارد. این امر در واقع با آنچه که در وضعیت موجود طرح های فرداست در زمینه طرح جامع و طرح توسعه و عمران کلانشهر مشهد مشاهده می شود دارای قابلیت همپوشی بوده به گونه ای که توسعه شهری و فضاهای لازم سمت توسعه شهر مهیا بوده و علاوه بر آن شعاع های دسترسی با توجه به حجم بالای مراکز اقامتی در محدوده منطقه ثامن تراکم بالایی را دارا بوده و از نظر وجود مکان های دارای قابلیت دارای محدودیت است.

نگرش پساساختاری و رویکرد متن محوری به گردشگری به عنوان یک متن فضایی که تولید ، مهیا و عرضه می شود، ارتباطات استراتژیک بین عناصر مختلف و توجه به همکاری ذی نفعان در فرآیند برنامه ریزی و توسعه ؛ رکن اساسی توسعه گردشگری به حساب می آیند. این ارتباط ریزوم حول محور شبکه مقاصد متن فضایی گردشگری شکل می گیرد. از منظر این تئوری است که می توان همپیوندهای متن فضایی گردشگری را در بینامتن های منطقه ای مورد واسازی قرار داده و از طریق به شناسایی و مهیا نمودن نیازها و خواست گردشگران ، برقراری امکانات و تسهیلات مناسب با نیازها و اطلاع رسانی به گردشگران جهت انتخاب مسیر مناسب اقدام نمود. در این راستا جهت خوانش متن فضایی گردشگری در استان گلستان با تاکید بر ترسیم شبکه مقاصد متن فضایی گردشگری با استفاده از روش تحقیقی تحلیلی توصیفی انجام گرفته که با بهره گیری از نظریه شبکه، روش دلفی و تکنیک گلوله برفی و با پرسش از متخصصان در مقیاس منطقه ای و ملی ، شبکه مقاصد متن فضایی گردشگری در استان گلستان در ابعاد مختلف ترسیم گردید.نتایج نشان می دهد که اندازه تراکم شبکه مقاصد گردشگری در این تحقیق برابر با 0.437 می باشد . با توجه نسبتاً نزدیک به میانه ( 0.5 ) می توان متصور شد که این شبکه ، دارای تراکم کمتری است. ضریب خوشه بندی حاصل برابر با 0.678 ، که نسبتاً بالاست که نشان دهنده تمایل بالای مقاصد برای تشکیل خوشه در شبکه می باشند. یعنی ارتباط با اطمینان مشترک بین مقاصد گردشگری تشکیل شود. همچنین چهار مقصد متن فضایی گردشگری استان گلستان، برج قابوس گنبد با 78.002% و بازارچه اینچه برون آق قلا با 44.446% ، جنگل ناهار خوران گرگان با 23.549% و اسکله بندرگز با 18.882% با دارا بودن بیشترین مرکزیت بینابینی می توانند به عنوان مقاصدی باشند که گردشگران می توانند برای انتخاب مقصد گردشگری بعدی از آنها عبور کنند و با توجه به مرکزیتی 100% دارای بالاترین مرکزیت نزدیکی هستند.این بدان معنی است که این چهار مقصد دارای فاصله کوتاهتری نسبت به هر یک از مقاصد مجاور خود را دارند و دارای مرکزیت بیشتری هستند.

تقویت پیوندهای روستایی شهری با هدف  توسعه اقتصادی و کاهش  فقر، به شرایط جغرافیایی، اجتماعی-اقتصادی و اکولوژیکی محلی و منطقه ای بستگی شدید دارد و جریان های موجود که بین سکونتگاه های روستایی - شهری و شبکه منطقه ای منتج از آن در شرایط مناسب می توانند موجد همبستگی و پیوندهای روستایی- شهری و نه تنها به برپایی شبکه های فضایی منتهی گردیده، بلکه زمینه شکل گیری شبکه های اجتماعی را نیز مهیا نمایند.این خود می تواند بستر مناسبی را جهت توسعه یکپارچه روستایی- شهری فراهم آورد. در این راستا این پژوهش در چارچوب منطقی قیاسی و روشی تحلیلی- توصیفی و انتخاب 20 روستای مرزی به عنوان حجم نمونه بادرنظرداشتن مرز بین المللی به عنوان یک واقعیت فضایی، در پی تجزیه و تحلیل فضای جریان ها مابین سکونتگاههای روستایی و شهری در انزوای جغرافیایی نواحی مرزی استان گلستان است، تا از این طریق امکان شکل گیری شبکه منطقه ای مبتنی بر پیوندها و توسعه یکپارچه روستایی شهری مورد بررسی قرار گیرد. نتایج به دست آمده نشان دهنده آن است که همبستگی مستقیمی مابین جریان ها و سطح توسعه یافتگی سکونتگاههای روستایی جهت شکل گیری شبکه منطقه ای وجود دارد و جریان موجود مابین سکونتگاه های شهری و روستایی در منطقه مورد مطالعه در چارچوب یک شبکه منطقه ای، در برگیرنده سه شبکه محلی است. در کرانه غربی منطقه مورد مطالعه، شهر گمیش تپه به عنوان یک شهر کوچک میانی و روستا - شهر سیمین شهر و روستاهای پیرامونی یک شبکه محلی (مبتنی بر منظومه روستایی سیمین شهر) و در کرانه شرقی منطقه مادرشهر ناحیه ای گنبد و روستا شهر اینچه برون یک شبکه محلی (مبتنی بر منظومه روستایی اینچه برون) و نواحی میانی شهر متوسط آق قلا و روستا شهر انبارالوم و روستاهای مرتبط شبکه محلی دیگری (مبتنی بر منظومه روستایی انبارالوم) را شکل داده اند و یک شبکه محلی در منتهی الیه نواحی غربی منطقه مورد مطالعه شامل شهر گنبد و روستاهای پیرامونی (منظومه روستایی داشلی برون) در حال شکل گیری است.

خوانش گردشگری در پیرامون متن های فضایی و بازخوانی شکل گیری پساگردشگری انبوه در همتنیدگی با شیوه غالب تولید پسافوردیسم، نشان از گردشگرانی دارد که در واقع زائرنی هستند که در اکنونیت جاودان، فراتر از جنبه های آپولونی، حیثیت دیونیزسوسی را در تجربه اصیل گردشگری فضاهای ماقبل مدرن جستجو می کنند. عرفان اسلامی به عنوان یک تجربه اصیل در ابعاد مکانی و برخواسته از کنش های درون متنی ازجمله پدیده های مدنظر گردشگران در عصر حاضر است. در این راستا این سؤال پیش می آید که قابلیت های گردشگری عرفان در ایران کدامند؟ و مناطقی مانند قومس چه جایگاهی در جذب اینگونه گردشگری دارند؟ در این مقاله در چارچوب برنامه ریزی استراتژیک در گام اول قابلیت های موجود در منطقه قومس در رابطه با مکان های عرفانی / اسلامی بررسی شده و در گام دوم در رابطه با قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیدهای موجود تجزیه و تحلیل مدل MS-SWOT استراتژی اقدام در رابطه با جذب گردشگری خارجی مشخص می گردد. نتایج به دست آمده آر برنامه ریزی استراتزیک نشان دهنده استراتژی رقابتی در رابطه با قابلیت جذب گردشگران بوده که نشان دهنده استفاده از فرصت ها در جهت رفع ضعف های موجود در منطقه قومس بوده و از این رو پیشنهاداتی در رابطه با استفاده از قابلیت های عرفان اسلامی در جذب گردشگران به منطقه قومس ارائه شده است.

گردشگری خرید از جمله گونه های گردشگری است که به خصوص در الگو فضایی گردشگری شهری در توسعه مقاصد و اقتصاد گردشگری جایگاه با اهمیتی را دارا می باشد. به گونه ای که در جریان گردشگری به خصوص در نواحی شهری مراکز خرید جزو لاینفک اقتصاد گردشگری محسوب می شوند. این گونه از گردشگری در ارتباط تنگاتنگی که با مراکز خرید مدرن دارد یکی از گونه های گردگرشگری در سفرهای چند منظوره به کلانشهر مشهد می باشد که در چارچوب روش تحلیلی و توصیفی در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. در این زمینه با استفاده از مطالعات میدانی و پرسشنامه محقق ساخت با حجم نمونه 300 نفر، عرضه و تقاضای گردشگری خرید مورد بررسی قرار گرفته و در جهت ترسیم الگوی استقرار مراکز خرید به عنوان جاذبه ی اصلی این گونه از گردشگری از مدل مسافت استاندارد و مدل برآورد جذابیت استفاده شده است. نتایج به دست آمده در مقایسه ی تطبیقی با مدل آشورث و تون بریج منتهی به ارائه ی یک مدل از الگوی استقرار مراکز خرید در ارتباط با بخش های تجارت گردشگری (TBD) در کلانشهر مشهد گردیده است. نتایج به دست آمده از این مطالعات ضمن تشریح متن فضایی گردشگری خرید؛ نشان دهنده ی شکل گیری بخش های تجارت گردشگری در سه پراکنش فضایی مراکز خرید در اطراف حرم، غرب مشهد و میدان شریعتی و خیابان احمدآباد می باشد که در ارتباط با راه ها و وسایل دسترسی به ایفای نقش خود در رابطه با گردشگری خرید در کلانشهر مشهد می پردازند، به گونه ای که در چارچوب بخش بندی بازار تقاضای گردشگری در سه گونه زائر سنتی، زائر گردشگری و گردشگری مذهبی به عنوان جاذبه اصلی متن فضایی گردشگری خرید را تولید می کنند.

بررسی پیوندهای روستایی-شهری در هر مکان، نیازمند تحلیل جریان هایی است که در پیوند مابین سکونتگاه های شهری و روستایی وجود دارد. چنین پیوندهایی تحت عنوان «فضای جریان ها» در چارچوب رویکردی شبکه ای تبلور یافته و دربرگیرنده ی جریان هایی از جابه جایی سرمایه، افراد، کالا، اطلاعات، نوآوری، فناوری و مانند آن است. این جریان ها روندی را شامل می شوند که در شرایط مناسب می توانند موجب همبستگی و پیوندهای روستایی-شهری باشند که نه تنها به برپایی شبکه های فضایی منتهی گردیده، بلکه زمینه ی شکل گیری شبکه های اجتماعی را نیز فراهم می نمایند. این جریان ها دارای اجزاء و اثربخشی چندگانه بوده، به صورت پیوندهای فضایی متفاوتی بروز می یابند؛ ازاین رو مستلزم سیاست گذاری های مناسب و خاص خود هستند. ازآنجاکه تقویت پیوندهای روستایی-شهری با هدف توسعه ی اقتصادی و کاهش فقر، ب ه شرایط جغرافیایی، اجتماعی-اقتصادی و اکولوژیکی محلی و منطقه ای بستگی شدید دارد. در راستای مباحث مطرح شده، این مقاله در چارچوب نظریه ی پویش ساختاری-کارکردی و در چارچوب روش تحلیلی-توصیفی به بررسی جریان های فضایی در نواحی مرزی در استان گلستان با نمونه ی موردی شهرستان گمیشان می پردازد. جامعه ی آماری این تحقیق شامل 29 روستای مرزی واقع در محدوده ی شهرستان گمیشان بوده که تمامی این روستاها موردبررسی قرار گرفت. نتایج به دست آمده نشان می دهد جریان های فضایی با توسعه ی روستایی-شهری ناحیه ی گمیشان رابطه داشته است. بااین وجود، تأثیرگذاری برخی جریان فضایی در ناحیه ی گمیشان در حد صفر است.