معصومه طوسی

ریشه یابی و خاستگاه تاریخی موقعیت و نوع پوشش شاطران در مراسم تعزیه عاشورا در روستای جَزَن دامغان معصومه طوسی[1] چکیده در روستای جَزَن، در روز عاشورا، شاطرانی با پوشش خاص در نماد فرشته جلوی اسب امام حسین و یارانش می دوند و راه را باز می کنند. بررسی پوشش شاطرانِ فرشته نما و سیر تغییراتِ آن و جایگاه شاطران در بستر تاریخی، هدف اصلی این پژوهش است. این پژوهش به روش توصیفی تاریخی، سیر تطور نوع پوشش و جایگاه شاطران را در روستای جزن از دوره باستان تا دوره معاصر بررسی می کند. در این پژوهش، علاوه بر اسناد تاریخی، از شواهد تصویریِ سفرنامه ها، نگاره ها و تحقیقات میدانی نیز استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که در دوره باستان و اوایل دوره اسلامی، شاطران از نظر نوع پوشش و جایگاه، به عیاران و پهلوانان شباهت داشته اند. در دوران صفویه، قاجاریه و پهلوی، شاطران در خدمت اقشار بالای جامعه بوده اند و طرح و رنگ پوشش آنها، با عوامل اجتماعی و ورود فرهنگ بیگانه ارتباط داشته است. در دوره معاصر، شاطران در فرهنگ مردمی بازتاب داشته اند و در عزاداری عاشورا با پوشش سیاه و سبز، نمایان شده اند. پوشش نمادین آنها گویای اعتقادات مذهبی و سنن فرهنگی است. پوشش های مشترک نمادین و دویدن در رکاب بزرگان در دوره های تاریخی، نشان از موروثی بودن و اهمیت نقش شاطران در مراسم تعزیه است که تاکنون برجای مانده است. واژه های کلیدی: شاطر، دوره های تاریخی، پوشش شاطران، تعزیه، روستای جَزَن [1]. عضو هیئت علمی دانشکده هنر دانشگاه سمنان samira.toosi@semnan.ac.ir تاریخ دریافت : 4/11/1400- تاریخ تأیید: 20/2/1401

هنرسنتی سوزنکاری بر روی پوشش اهل تصوف با وصله و بخیه همراه بوده است و با تغییر تکنیک و نقش، معانی متفاوتی در نوع پوشش ایجاد کرده است. در هنر سنتی هیچ چیزی از معنا تهی نیست. در این میان، بهترین بستر برای تعامل معانی هنر و عرفان، فتوت نامه ها بودند و ارتباط نزدیکی بین اهل فتوت و تصوف، برقرار بوده است. هدف پژوهش، ارتباط معنایی هنر سوزنکاری با مسائل فکری و اعتقادی هنرمند در فتوت-نامه ها و شناخت نوع سوزنکاری بر جامه های اهل تصوف است. سوالات عبارتند از: 1- ارتباط معنایی مابین سوزنکاریها و اسماء الهی و اعداد مقدس بر جامه اهل تصوف در آیین فتوت چیست؟2- طریقه سوزنکاریها، در نوع پوشش های اهل تصوف چیست؟ نتایج نشانگر4 نوع از سوزنکاری بر پوشش اهل تصوف می باشد. جامه هزارمیخی، تاج غرجق و هزار میخی دارای بخیه هایی به شکل هندسی و به نام درویش دوزی بوده است، بخیه های هزارتو در جامه ی قریشی، اتصال وصله و پاره در خرقه مرقعه و نعلین و بخیه های ضخیم و کشش نخ در خرقه ی مفتولی کاربرد داشته است. در رساله خاکساریه و فقریه، که میراث دار اهل فتوت اند، حرفه سوزنکاری با وصله و بخیه در هر پوشش، همراه با آداب مذهبی به شیوه پرسش و پاسخ، با مفاهیم اخلاقی و عرفانی آمیخته است و بر پایه اسلام و قرآن می-باشد. سوزندوزان، عارفانی هستند که با شهود به رموز و اسماء الهی، از طریق علم حروفیه و شمارش اعداد مقدس، با تکرار در بخیه زدن به صورت اشکال هندسی و وصله های چهار گوش، به بیان ذکر پرداخته اند و نه تنها اعتقادات خود را در کارشان نشان می دهند بلکه آن را نوعی سلوک و طریقتی جهت نزدیک شدن به کمال می دانند. در این پژوهش موضوع به روش کیفی، با توصیف داده ها و شیوه مشاهده و مطالعه منابع کتابخانه ای انجام شده است.

سجده گاه مسلمین به عنوان مکانی ملکوتی، زمینه ای را برای هنرمندانِ مسلمان دوره قاجار مهیا نموده است تا جلوه ای زیب ا از ارتباط معنوی نمازگزار با پروردگارِ خویش را، در قالب سوزن دوزی، ایجاد نمایند. سوزن دوزی ها بر روی سجاده های دوره قاجار جزء تزیینات هنری ازنظر تنوع و زیبایی هستند که با هدف و تأثیر باورها و اعتقادات مذهبی به صورت آگاهانه صورت پذیرفته اند. هدف از پژوهش، شناخت و نگاهی توصیفی تحلیلی به نوع رودوزی و روکاری و مطالعه مفاهیم نقوش ایجادشده بر روی هشت نمونه از سجاده های پارچه ایِ موزه ویکتوریا و آلبرت لندن در سال های 1267-1319 ه.ق در دوره قاجار است. سؤالات پژوهش عبارت اند از: 1- نوع و روش رودوزی و روکاری در سجاده ها چگونه است؟ 2- مفاهیم نقش مایه ها و خط نگاری های رودوزی و روکاری شده بر روی سجاده ها چیست؟ نتایج نمایانگر این است که سوزن دوزی و ایجاد نقوش بر اساس مضامین هنر و اندیشه خلاقانه هنرمند مسلمان سنتی و سوزن دوز بوده است. می توان اذعان داشت، رودوزی ها شامل ابریشم دوزی، خامه دوزی و پنبه دوزی(لایه دوزی) و روکاری ها، شامل کشش و برش تاروپود (ژور دوزی، شبکه دوزی) است. نوع رودوزی و روکاری باعث تنوع نقش مایه ها شده است. نقش مایه ها در رودوزی و روکاری هایی که به صورت طرح های شکسته ایجاد شده است، بر اساس بافت عمود بر هم پارچه شکل گرفته است و نقش مایه ها در رودوزی هایی که به صورت آزادانه شکل گرفته اند، از بافت عمود بر هم پارچه استفاده نشده است. رنگ سجاده ها و رنگ نخ سوزن دوزی به دلیل تأثیر نقش مایه ها و تمرکز نمازگزار در موقع عبادت سفید است. از شاخصه های اصلی در ساختار این سجاده ها، طرح های متنوع از محراب و جای مُهر با توجه به نوع رودوزی ها و روکاری ها است . نقش مایه ها در این سجاده ها به صورت طرح های شکسته و گردان و شامل درخت، پرنده، گل، اشکال هندسی و خط نگاری ها هستند. حس درونی هنرمند سوزن دوز، آمیخته با فرهنگ و مذهب است و با استفاده از جنبه های تزیینی هنر اسلامی بر روی سجاده ها، همچون صور تمثیلی از اشکال هندسی، نباتی، و مرغان که برگرفته از مفاهیم نمادین است، بر حالت ماورای طبیعی در نقوش افزوده و هنر خویش را به کمال رسانده است.

تفکرات و اعتقادات دینی و مذهبی با جلوه های زیبای هنری، تأثیراتی عمیق بر انسان ها داشته و دارد. از آنجا که معمولاً هنر های سنتی برای بیان مفاهیم دینی و اعتقادی صورت می پذیرفته است، تفکرات و اعتقادت از یک تمدن به تمدن دیگر نفوذ می کرده و در نهایت هنرمندان، آن مفاهیم هنری را در قالب تمدن خویش ریخته و به بیان اعتقادی خود می پرداخته اند. هدف از این پژوهش، شناخت شباهت ها، ویژگی ها و مسائل فکری_اعتقادی در دو نوع هنر سنتی سوزن دوزی (درویش دوزی و ساشیکو) می باشد. سؤالات پژوهش عبارتند از: درویش دوزی بر روی لباس دراویش و سوزن دوزی ساشیکو بر روی کیمونو بر چه اساس بوده است؟ بین فرهنگ ژاپن و ایران چه تبادلات فرهنگی خاصی صورت گرفته است؟ نتایج، نمایانگر این می باشد که در هر دو سوزن دوزی ، اساس و ریشۀ دوخت، اشکالی هندسی با ریتم و نظم یکسان است که بر پایه شمارشِ اعداد و رنگ می باشند و بیانگر مفاهیم عمیق آیینی هستند. درویش دوزی بر اساس تفکرات صوفیه در ایران (که بدون شک اساس تفکرات صوفیه بر پایه اسلام و قرآن می باشد) بر مبنای اعداد، رنگ ها، اذکار و به خصوص اشکال هندسی که همگی در بر دارنده اسرار و رموز نهفته در آنان است، صورت گرفته و طبق نظریه حرکت موجی (انتقال فرهنگ ایرانی به سوی شرق) و اسناد تاریخی شرق دور، فرهنگ ژاپن تأثیرات برگرفته از فرهنگ ایرانی را در خود حل کرده و از نقوش ایرانی در هنر خود بهره گرفته است. سوزن دوزی ساشیکو در ژاپن بر اساس تفکرات آیینی که حلول خداوند در طبیعت و احترام به طبیعت و عناصر موجود در آن می باشد، تفسیر گردیده است. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیلی_تطبیقی می باشد و بدین منظور جهت شناسایی نقوش و رنگ ها در دو نوع سوزن دوزیِ مذکور، به بررسی لباس ها و طرح آنها نیز پرداخته شده است.