حسین صفری نژاد

سعدی (606 692 ه . ق.) را باید به یقین از موفق ترین سخنورانی دانست که از پند و اندرز جهت انتقاد سیاسی به عنوان جنگی نرم در زورآزمایی و برخورد با سوء رفتارهای صاحبان دین و دنیا در عصر خویش بهره می گیرد. او با آمیختگی طنز و پند و استفاده از هنر ایجاز، تشبیهات غافلگیرکننده، تضاد موجود در جامعه و... فاصله ی میان حقیقتِ زندگی و واقعیت حاکم را چنان زیبا بیان می کند که از یک حادثه ای جدی یک فانتزی خنده دار به وجود می آورد. در این پژوهش نخست درمی یابیم که برقراری عدالت اجتماعی یکی از مهمترین دغدغه های سعدی است. سپس با تحلیل و بررسی شواهد و نمونه های از کلام وی آشکار می سازیم که از منظر شیخ اجل، صاحب منصبانی چون قاضیان، کارگزاران حکومتی، بزرگان دینی به ویژه حاکمان و امیران، خود بیشترین جلوه های بی عدالتی در جامعه ی آشفته و آلوده ی دوران اویند.

اگرچه بسیاری، تغییرات بنیادین عصر پهلوی را نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران می دانند؛ اما یقینا، باید ریشه ی این تحولات را در دوران قاجار و انقلاب مشروطه جستجو نمود. انقلابی که پس از سالها جامعه ی خفته ایران را بیدار کرد و همه گروه ها از مردم کوچه و بازار گرفته تا نخبگان اعمّ از روحانیت و روشنفکران را دوشادوش یکدیگر قرار داد و با ش عارهایی چون مجلس، جمهوری و ق انون اساسی برای نخستین بار پایه های حکومت موروثی ایران را به لرزه در آورد؛ مردم را در تعیین سرنوشت خویش سهیم نمود و الگویی برای جریان اعتراضات مردمی سالهای بعد گردید. امّا چرا سرنوشت انقلاب مشروطه با چنین ابعاد گسترده و اقبال همگانی به سرانجامی نافرجام ختم گردید؟ در نوشته حاضر به دو جریان تاثیر گذار یع نی عوامل بیرونی و عوامل درونی از آغاز تا پایان مش روطه اشاره می شود و در پاسخ به علل ناکامی انقلاب مشروطه، مواضع فکری و عملکرد علما و نقش رهبری بیگانگان در دو مقطع زمانی شکل گیری نهضت مشروطیت و پس از آن مورد بررسی قرار می گیرد.

گستره طنز به سبب آن که به زندگی و اجتماع نظر می افکند دارای محدودیت مشخصی نیست و هر آنچه را که در مرز این دو مقوله می گنجد در بر می گیرد. از این رو می تواند به انواع مختلفی اعم از تربیتی، اخلاقی، سیاسی و ... جلوه گری نماید. اما در این میان، عدالت و ریا همواره از موضوعات محوری آن است، خاصه وقتی منادیان عدالت، خیر و سعادت دنیا و آخرت، خود متعهد به معیارهای اخلاقی مناسب نباشند. بنابراین بسیاری از سخنوران طنزپرداز به عنوان روشنفکران عصر خویش به نقد اعمال این عاملان در آثار خود پرداخته اند. سعدی (606– 691؟ هجری قمری) یکی از این بزرگان است که چون جامعه شناسی آگاه قرنها پیش از مشروطه و دوره باروری نقد اجتماعی به طنز سیاسی توجه خاصی نشان می دهد و در بیشتر کلام خود به بررسی رفتارهای مردان عدالت، سیاست و دیانت می پردازد. در مقاله حاضر گلستان و بوستان سعدی را از این منظر مورد بازبینی قرار می دهیم.