عبدالرسول مشکات

هرچند در نگاه بدوی، مدرنیته نوگرا و سلفیّه بنیادگرا، درنهایت واگرایی و تباعد با یکدیگر به نظر می آیند، با اندکی تحقیق و تدقیق، مشترکات فکریِ این دو گفتمان رخ خواهد کرد و آن انگاره ابتدایی را تا حدی دگرگون خواهد کرد. این پژوهش با روشی مقایسه ای، اسنادی و تحلیلی در پی شناخت ماهیت معرفت شناسی این دو گفتمان و نشان دادن جنبه های اشتراکی آنها در کنار سویه های افتراقی شان است. یافته های پژوهش نشان می دهند باور به معرفت نقلی و وحیانی، از حوزه های اختلافی اندیشه سلفیه سنتی با گفتمان مدرنیته نواندیش است؛ اما پذیرش معرفت تجربی و حسی و نفی معرفت فلسفی - متافیزیکی و همچنین، نفی معرفت شهودی از جنبه های اشتراکی هر دو گفتمان است. پیامد معرفت شناسی هر دو گفتمان، ارائه یک هستی شناسی ماتریالیستی و مادی است؛ بنابراین، تقدس زدایی و راززدایی و باطن زدایی و روح زدایی از جهان و انسان، وجه مشترک هر دو نظام فکری است. در اندیشه سلفیان سنتی، خداوند، عقل، عوالم غیبی، فرشتگان، روح، وحی و ... به نوعی مادی تلقی می شوند.

همچنان که بسیاری از متفکران اذعان دارند، تمدن مدرن، دارای یک روی درخشان و پیشرفته و یک روی تاریک و بحرانی است. موضوع این مقاله، بررسی رویه چالش خیز و بحرانی آن و نیز جستجوی ریشه ها و خاستگاه های نظری و به ویژه انسان شناختی آن است. هدف از این نوشتار نیز این است که ضرورتِ درانداختن طرحی نو و الگویی جدید (مبتنی بر مبانی و اصولی دیگرسان)، به طور محسوس و ملموس هویدا شود و همه ما به ویژه معتقدان به دربست پذیریِ الگوی مدرنیته و منکران تحول و بازاندیشی در توسعه غربی، به طور ملموس تری، این ضرورت را احساس کنیم. این پژوهش با روش اسنادی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای تألیف و به این نتیجه نایل شده است که: بحران ها و چالش های فراگیر که اینک تمام مناسبات انسانی را تهدید می کند، اموری اتفاقی یا ناپیوسته نیستند؛ بلکه همگی ریشه در اصول و مبادی معرفتی و اندیشگی عصر جدید دارند. بر این اساس، به نظر می رسد، زمان آن فرا رسیده است که انسانِ امروز به افق و راهی متفاوت بیندیشد. البته این مقال، مدعیِ ستیز و پرهیز مطلق نیست؛ بلکه داعیِ بهره گیری حکیمانه از تجارب مدرن، در عین حرکت جسورانه به سمت افقی فرامدرن است.

هدف: این مقاله در پی ارائه رویکردی نوین است که برخی کاستی های کتب درسی معارف اسلامی دانشگاه را تا حدّی برطرف کند. روش: در گردآوری اطلاعات، تکیه این مقاله به روش کتابخانه ای است و دستاورد خود را با پژوهشهای میدانی(کمّی و کیفی) نیز تکمیل کرده است. برای تحلیل و نتیجه گیری نیز از تحلیلهای دینی، فلسفی و روان شناختی بهره برده ایم. یافته ها: در مرحله نخست، برخی چالشها و کاستی های موجود درکتب درسیِ معارف، شناسایی شده است. در مرحله بعد، این نوشتار به ریشه یابی و راهیابی پرداخته و برای رفع این چالشها، رویکرد جدیدی به نام «رویکرد نگر ش ساز» را پیشنهاد می دهد. نتیجه گیری: در حقیقت، در این مقاله دو موضع از هم تفکیک شده اند؛ یکی، رویکرد دانش افزای صرف و دیگری، رویکرد نگرش ساز؛ آن گاه ریشه و خاستگاه بسیاری از ضعفها در اتخاذ همین موضع نخست تشخیص داده شده و راه برون رفت نیز در اتّخاذ رویکرد دوم معرّفی شده است.

خاتمیت و جاودانگی اسلام، اذهان و افکار بسیاری را به ویژه در دوران معاصر به خود معطوف داشته است. علت توجه به این موضوع آن است که در مواجهه با پدیده هایی چون تجدّد، نوگرایی و ...، به واقع یا به ظاهر به چالش کشیده میشود. عبدالکریم سروش ازجمله کسانی است که با دغدغه هایی از همین دست، در آثار گوناگونی دراین باره نظریه پردازی کرده است. با بررسی این آثار به سه تفسیر متفاوت دست مییابیم که مقالة حاضر به بازخوانی و نقد آنها میپردازد.