وزارت بدر الجمالى (مقاله پژوهشی حوزه)

مستنصر (خلافت 427 ـ 487ق) یکى از معروف‏ترین خلفاى فاطمى مصر است که مدت زیادى بر مسند قدرت بود. دوران او با این‏که فراز و نشیب‏هاى زیادى داشت؛ اما یکى از مهم‏ترین و حساس‏ترین دوره‏هاى تاریخ دولت اسماعیلى مذهبِ مصر به شمار مى‏رود. هنگامى که حکومت اسماعیلى مصر، در سراشیب سقوط قرار گرفت و خطرات داخلى و خارجى آن را تهدید مى‏کرد، وزارت به شخصى به نام بدر الجمالى (وزارت 466 ـ 487ق) سپرده شد و او توانست مشکلات را یکى پس از دیگرى پشت سر بگذارد.
در این پژوهش، اقدامات سیاسى، اجتماعى و عمرانى بدر و اوضاع بحران زده‏ى مصر، همزمان با به قدرت رسیدن او، مورد بررسى قرار خواهد گرفت.
السید الاجل امیر الجیوش1 ابوالنجم، بدر بن عبداللّه‏ معروف به بدر الجمالى، از وزیران بزرگ عصر مستنصر فاطمى (وزارت 466ـ487ق) بود و نقش تعیین کننده و اثر گذارى در اواخر حکومت وى بر عهده داشت. او در دوره‏ى وزارتش، که بیش از بیست سال به طول انجامید، منشأ خدمات زیادى شد، به طورى که مى‏توان ادّعا کرد دولت فاطمى را از زوال و نابودى نجات داد. بدر الجمالى، غلامى بود از غلامان جمال الدولة بن عمّار و به همین دلیل به اعتبار نام آقا و سرور خود، به بدر جمالى معروف شد2 جمال الدوله، حاکم فاطمى دمشق بود.3 بدر، غلامى ارمنى بوده که اصل او را از ارمنستان مى‏دانند.4 ابن کثیر دمشقى، او را این‏گونه وصف مى‏کند:
صاحبُ جیوش مصر و مدّبر الممالک الفاطمیة کان عاقلاً کریما محبا للعلماء و... دارت ازمة امور على آرائه فتح بلادا کثیرة و امتدت ایامة و بعد صیته و امتدحة الشعراء؛5 فرمانده‏ى لشکریان مصر و تدبیر کننده امور سرزمین‏هاى فاطمى، مردى عاقل و بخشنده و دوستدار دانشمندان بود... امور کشور را بر اساس نظرات خویش اداره کرد و سرزمین‏هاى زیادى را فتح کرد و روزگارش طولانى و شهرتش فراگیر و ممدوح شاعران شد.
در مجمع التواریخ السلطانیه آمده است که بدر مستنصرى که مدت‏هاى مدید، مدیر و مدبر و دستور مملکت مستنصر بود، مردى معتبر، کافى و شجاع و سماح بود.6
جمال الدولة بن عمّار، حاکم فاطمى دمشق، به تربیت این غلام ارمنى نژاد همت گماشت و او را تربیت کرد و از معدود مردانى شد که داراى اراده‏اى قوى و شهامتى زیاد بود. او ابتدا حاجب امیر دمشق شد و سپس ـ بعد از آن که امیر دمشق از دنیا رفت و تا رسیدن امیر جدید، ابن منیر ـ اداره‏ى امور شهر را بر عهده گرفت.7 در این زمان خلافت فاطمى به مستنصر رسیده بود.
ابوتمیم معد بن الظاهر از بزرگ‏ترین خلفاى فاطمى است که سال‏هاى طولانى حکومت کرد. در حالى که بیش از هفت سال و دو ماه از عمرش نگذشته بود، در روز پنج شنبه 18 ذى حجه‏ى سال 427 قمرى به عنوان خلیفه با او بیعت کردند8 و پس از شصت سال خلافت، در شب عید غدیر، ذى حجه‏ى سال 487 قمرى از دنیا رفت.9
بدر دو بار از طرف مستنصر به حکومت دمشق منصوب شد. در نوبت دوم وقتى خبر از دنیا رفتن فرزندش شعبان را در عسقلان شنید، از دمشق خارج شد و به عسقلان رفت. در این هنگام سپاهیان از فرصت استفاده کردند و بر او شوریدند و قصرش را ویران کردند.10 او سپس به نیابت از مستنصر به حکومت عکا رسید.11 ابن خلکان در این‏باره مى‏نویسد که او از طرف صاحب مصر به نیابت حکومت شهر صور منصوب گردید و گفته شده عکا.12 او در شرح حال مستنصر فاطمى این اشتباه خود را تصحیح کرده و چنین مى‏نویسد:
بدر الجمالى قبل از رسیدن به وزارت، صاحب عکا بوده است.13
ابى الفداء نیز در تاریخ خود مى‏نویسد:
بدر قبل از رسیدن به مصر، امور سواحل شام را در دست داشت.14
به هر حال آنچه که مسلم است این است که بدر قبل از رسیدن به وزارت، والى شهر عکا بوده و از عکا به طرف مصر حرکت کرده است.15
اوضاع مصر قبل از رسیدن بدر به وزارت
قبل از رسیدن بدر الجمالى به مصر و پیش از آن که به وزارت برسد و به امور کشور سر و سامان دهد، دولت فاطمى دچار مشکلات و نا آرامى‏ها و آشفتگى‏هاى زیادى بود. مستنصر در حالى به قدرت رسید که کودکى بیش نبود و قدرت چندانى نداشت تا بتواند بر مشکلات غلبه کند. طبیعى است که قدرت در دست وزیران و نزدیکان او باشد. یکى از افرادى که در این زمان قدرت زیادى داشت و در تباهى و نابسامانى‏هاى دولت و حکومت تأثیرگذار بود، نظّاره مادر مستنصر بود. او زنى سودانى بود و در سال‏هاى اولیه‏ى حکومت خلیفه، نایب حکومت بود و قدرت واقعى در دست او و وزیرى به نام على بن احمد جرجرایى (دوره وزارت 418 ـ 436 ق) بود. مادر مستنصر که به توطئه چینى و نیرنگ‏بازى سرگرم بود، با مرگ جرجرایى در سال 436 قمرى یگانه کسى بود که قدرت را در دست گرفت و این اقتدار سیاسى مدّت‏ها در دست وى باقى ماند.16 از آن‏جا که او خود سودانى بود، عده‏ى زیادى از بردگان سودانى را خریدارى و به امور نظامى و سپاهیگرى تشویق نمود. و نا گفته پیداست که مادر خلیفه همیشه و در همه حال از آنها حمایت مى‏کرد.17 او بر امور مستولى شده بود و همه‏ى قدرت را در دست داشت و خلیفه با وجود او کاره‏اى نبود.18
مادر خلیفه یک بازرگان یهودى به نام ابوسعید ابراهیم تسترى (شوشترى) را به مصر آورد و وزیر و مشاور خود قرار داد و روابط نزدیکى با این بازرگان یهودى برقرار کرد. این بازرگان یهودى دوست و معاشر خلیفه شد و نفوذ زیادى در دستگاه حکومت فاطمى پیدا کرد. از این زمان به بعد، مناصب دولتى، به یهودیان سپرده شد، تا جایى که یکى از شاعران آن عصر، اشعارى در این زمینه سرود که مضمون آن چنین است:
یهودیان در این زمان به نهایت آرزوهاى خود رسیدند و حاکم و عزتمند شدند و ثروت در دست ایشان است. و بعضى از ایشان مشاورند و برخى امیر. اى اهالى مصر شما را نصیحت مى‏کنم یهودى شوید که فلک هم یهودى شد.19
با اشاره‏ى ابراهیم تسترى، ابو نصر صدقة بن یوسف فلاحى، به وزارت رسید. او نیز که در ابتدا یهودى بود و سپس به مذهب اسماعیلى گرویده بود، از سال 436 تا سال 439 قمرى وزارت را عهده دار شد. ابراهیم تسترى و ابونصر فلاحى، با هم به تدبیر امور مى‏پرداختند و زمام امور را در دست داشتند. پس از مدتى میان این دو اختلاف درگرفت و فلاحى تسترى را کنار زد و کارها را عهده دار شد. فلاحى غلامانى از ترکان را تحریک کرد و تسترى را به قتل رساند. این کار بر مادر خلیفه گران آمد و فرزند را به کشتن وزیر تحریک کرد. مستنصر نیز او را دستگیر و پس از نه ماه به قتل رساند.20
پس از فلاحى وزیران زیادى به قدرت رسیدند که همه‏ى آنها وزیرانى نالایق و بى‏کفایت بودند و یکى پس از دیگرى روى کار آمدند و اوضاع آشفته‏تر شد. در این میان تنها وزیر با کفایت و لیاقتى که به قدرت رسید، قاضى ابومحمد حسن بن علىِ یازورى بود.21 او 8 سال وزیر بود و تا حدودى اوضاع آشفته و نا آرام را سر و سامان داد. با وجود این نزاع‏ها وجود داشت. صاحب مجمع التواریخ السلطانیه، درباره‏ى حوادث سال 449 قمرى مى‏نویسد:
میان طوایف عساکر مستنصر در این سال واقعه‏اى اتفاق افتاد. به مصر گروهى انبوه هلاک گشته و عاقبت صلح کرده و میان طایفه عبید و مشارقه به قاهره معزیه وقعه‏اى عظیم افتاد چنانکه سه هزار کس به قتل آمدند.22
پس از قتل یازورى در سال 450 قمرى نا آرامى‏ها و ناامنى‏ها مجددا آغاز شد و قبل از این‏که مرد با کفایت و لایقى چون بدر الجمالى امور دولت را بر عهده گیرد، در مدت 9 سال، 40 وزیر امور دولت را یکى پس از دیگرى در دست گرفتند.23 تا این‏که بدرالجمالى آرامش را به کشور بحران‏زده‏ى مصر باز گرداند. این وزیران به نام وزارت قانع بودند و فرمان آنها در هیچ جا اطاعت نمى‏شد. فتنه‏ها و ناآرامى و یأس و نا امیدى همه جا را فرا گرفته بود و دزدان در دریا و خشکى بر جان و مال مردم دست اندازى مى‏کردند. در این هنگام بود که مستنصر از بدرالجمالى دعوت کرد که براى سر و سامان دادن به اوضاع آشفته، به مصر بیاید و او از عکا، با ده کشتى و سپاهى گران از جنگجویان به طرف مصر به راه افتاد.24 بدر در زمستانى که هیچ کس بر کشتى سوار نمى‏شد به طرف قاهره حرکت کرد و در غروب روز چهارشنبه، دو شب مانده از جمادى اولى سال 466 قمرى و به قولى در آخر همان ماه به قاهره آمد.25 بدر الجمالى قدرت را در دست گرفت و خلیفه ولایت بدو داد، گردنبندى از گوهر بر گردنش انداخت و او را السیدالاجل امیر الجیوش لقب داد.26
شورش ناصرالدوله‏ى حمدانى
مقارن به قدرت رسیدن بدر، مصر گرفتار فتنه‏ى ناصر الدوله‏ى حمدانى بود. این ناصر الدوله از نوادگان ناصرالدولة بن حمدان بود و بر مصر چیره شد و با استبداد به حکومت پرداخت و به قدرت مادر مستنصر خاتمه داد و بر او دست یافته و 50 هزار دینار اموال او را مصادره کرد.27 حسین ابن ناصر الدوله و برادرش ابوالمطاع، پس از فروپاشى دولت حمدانیان، به مصر پناهنده شدند. ابوالمطاع که شاعرى شیرین گفتار و ملقب به وجیه الدوله بود، در زمان حکومت ظاهر (دوره حکومت 411 ـ 427 ق) در مصر زندگى مى‏کرد و از طرف خلیفه به حکومت اسکندریه نیز رسیده بود28 و در سال 428 قمرى در مصر از دنیا رفت. اما حسین بن ناصر الدوله در مصر صاحب پسرى شد به نام حسن که به ابو محمد ناصر الدوله لقب یافت و توانست در دوران مستنصر عملاً حاکم مصر شود. او وقتى بر مصر چیره شد عطایا و حقوق سربازان را زیاد کرد که در نتیجه خزانه‏ى حکومت خالى شد و نیز ائتلافى با شریف حیدرة بن الحسن الحسینى و حازم بن جراح و برادرش حمید بن جراح تشکیل داد. حازم و حمید از امراى شام بودند که 20 سال در حبس مستنصر بودند. این سه تن، توطئه‏اى طراحى کردند که بدر الجمالى را به قتل برسانند و در این راه 40 هزار دینار خرج کردند.29 آنها تصمیم گرفتند که بعد از کشتن بدر، مستنصر را خلع کرده و به جاى او حیدرة بن حسن را که سید هاشمى صحیح النسب بود، به قدرت برسانند. در این هنگام سپاهیان مصر به دو دسته تقسیم شده بودند، دسته‏اى طرفدار ناصر الدوله و دسته‏اى مخالف او بودند. خلیفه از این توطئه آگاه شد و نامه‏اى عتاب آلود به ناصر الدوله فرستاد و لطف و مرحمت گذشته را به یاد او آورد. ناصرالدوله قاصد خلیفه را به باد تمسخر گرفت و مستنصر نیز از ایلدگز ملقب به اسدالدوله، رئیس ترکان، کمک خواست و او نیز ناصر الدوله را شکست داده و وى به اسکندریه متوارى و خانه و دارایى‏هایش غارت شد. بعدها حسن ناصر الدوله، دختر ایلدگز را به زنى گرفت، اما با این وجود ایلدگز او و برادرش تاج المعالى را به کمک غلام خود، گمش تکین، کشت. سپس ایلدگز ناصر الدوله را به وضع فجیعى مثله کرد و هر تکه از بدنش را به شهرى فرستاد.30 سپس بقیه‏ى حمدانیان مقیم مصر را تا آخرین نفر کشتند.31 شریف حیدرة بن حسن نیز که امید خلافت داشت، توسط بدر الجمالى کشته شد.32 هدف ناصر الدوله در ایامى که بر اوضاع چیره بود، در ابتدا این بود که خطبه به نام خلیفه قایم عباسى (دوره خلافت 433 ـ 468 ق) بخواند.33 او در اهانت به مستنصر مبالغه کرد تا جایى که وقتى ناصر الدوله پیکى براى طلب به دربار خلیفه فرستاد. پیک، خلیفه را در حالى دید که روى حصیرى نشسته بود و غیر از سه خدمتکار کسى در کنارش نبود. پیک گزارش را به ناصر الدوله داد و امیر حمدانى روزى صد دینار مستمرى براى مستنصر مقرر کرد.34
بروز قحطى و خشکسالى در مصر:
آنچه که اوضاع مصر را آشفته‏تر مى‏ساخت، بروز قحطى بود که در این ایام به وقوع پیوست و به مدت 7 سال گریبانگیر مردم بود (457 ـ 464 ق). آب نیل در این زمان بسیار کم شده بود و به دنبال آن قحطى و گرسنگى و فقر و بیمارى و گرفتارى فراگیر شد. چنین قحطى‏اى تا آن زمان سابقه نداشته است، تا جایى که مستنصر از ابن وهب، صاحب دیوان الانشاء، چهارپایى به عاریت مى‏گیرد تا خدمتکارش که چتر را در دست داشته، بر آن سوار شود.35 عده‏ى زیادى از مردم ترک وطن کردند و بسیارى کشته شدند و بعضى، بعضى دیگر را مى‏خوردند و گوشت چهارپایان نیز خورده مى‏شد. در این ایام گوشت سگ، به 5 دینار و گوشت گربه، به 3 دینار فروخته مى‏شد.36 امرا و بزرگان از شدت نیاز و گرسنگى در اثر قحطى، براى خدمت به مردم به حمام‏ها آمده بودند. وقتى چهارپاى ابوالمکارم شرف بن اسعد، وزیر مستنصر، بر در قصر خلیفه مورد دستبرد قرار گرفت، غلام او از شدت ضعف نتوانست جلوى مهاجمان را بگیرد.37
به هر حال بدر الجمالى، در چنین وضعیتى به مصر آمد و اوضاع آشفته را آرام کرد. ابن تغرى بردى، معتقد است که بدر در سال 466 قمرى وارد مصر شد.38 ابن خلکان نیز بر همین عقیده است.39 اما مقریزى ورود او را به قاهره اواخر جمادى الاولى سال 465 قمرى مى‏داند.40 بدر پس از این‏که قدرت را در دست گرفت، فرمانرواى واقعى مصر شد و مستنصر با وجود بدر، در خلافت کاره‏اى نبود.41 بدر به کمک و پشتیبانى سپاهیان خود، بر مردم حکومت مى‏کرد42 و به اصلاح امور مى‏پرداخت. نا آرامى‏ها و آشوب‏ها را یکى پس از دیگرى سرکوب کرد و قدرت خود را گسترش داد. همچنین او خراج 3 سال را بر مردم بخشید.43 مستنصر وزارت شمشیر و قلم را بدو واگذاشت و قاضیان و داعیان و دیگر مستخدمین، تحت سیطره‏ى او درآمدند و او اختیار تام پیدا کرد. فقط مؤید الدین شیرازى در کار دعوت باقى ماند؛ چون گمان مى‏رفت خلیفه در دعوت بدر به مصر، با او مشورت کرده است. بدر پس از مرگ مؤید در سال 470 قمرى امور دعوت مذهب اسماعیلى را نیز بر عهده گرفت.
بدر براى این‏که قدرت ترکان را که سال‏ها در امور دولت خلل ایجاد کرده بودند محدود کند، ابتدا خود را دوستدار و رفیق آنها نشان داد و امراى ترک نژاد را به یک مهمانى دعوت کرد و همه‏ى آنها را از دم تیغ گذراند.44 سپس در سال 468 قمرى ابن الحیرق قاضى شهر اسکندریه و جماعتى از فقها و بزرگان شهر را دستگیر کرد و اموال زیادى از آنها مصادره نمود.45
اتسزبن اوق ابن خوارزمى الترکى،46 از رؤساى ترکمن و در خدمت فاطمیان بود. اما در سال 463 قمرى شورش کرده و اورشلیم را به تصرف درآورد و در فلسطین و شام امارتى تشکیل داد. او شهر دمشق را در سال 468 قمرى گرفت و سپس به قاهره لشکر کشید. اما بدر سپاهیانى از اعراب و غیر اعراب جمع‏آورى کرد و از مردم بلاد جهت دفع شورش او یارى خواست. سرانجام اتسز شکست خورد و عده‏ى زیادى از همراهانش از جمله یکى از برادرانش کشته شد.47 بدر سپس به فرماندهى یکى از سردارانش به نام نصر الدوله، دمشق را محاصره کرد اما اتسز به تتش بن آلب ارسلان پناه برد. تتش به کمک او آمد و اتسز براى دیدارش تا بیرون شهر آمد ولى تتش به خاطر تأخیرش او را مورد مواخذه قرار داد و همین امر را بهانه‏اى قرار داد و اتسز را کشت. پس از آن، تتش دمشق و به دنبال آن سراسر شام را گرفت.48
حسن صباح و بدر الجمالى
از جمله حوادث مهم دوره‏ى وزارت بدر، دیدار حسن صباح از مصر است. حسن که در سال 467 قمرى از رى به اصفهان ـ که در آن روزگار مرکز دعوت اسماعیلیه بود ـ آمد، در سال 469 قمرى به طرف مصر حرکت کرد. در این زمان المؤید شیرازى، داعى الدعاة بود. حسن صباح در سال 471 قمرى وارد قاهره شد.49 در این‏که آیا حسن با خلیفه‏ى فاطمى مصر دیدار داشته یا نه، نظرات مختلفى وجود دارد. برخى معتقدند با مستنصر دیدار داشته است.50 ولادیمیرونا، از محققان و دانشمندان معاصر، دلایلى ذکر مى‏کند مبنى بر این‏که حسن با خلیفه دیدار نداشته، از جمله این‏که اگر دیدارى انجام شده بود، حسن صباح آن را اعلام مى‏کرد تا بر احترام خود بیافزاید.51 مستنصر هر چند حسن را ندید، اما فعالیت او را تأیید کرد و او را مى‏ستود.
هدف حسن از اقامت ـ یک سال و نیمه‏اش ـ در مصر این بود که معلومات خود را کامل کرده و با بزرگان اسماعیلى آشنا شود. موفقیت حسن در دربار فاطمى، سبب حسادت بدر الجمالى شده بود و بدر الجمالى او را رقیب خود مى‏دانست.
چندى بر نیامده بود که میان سیدنا و امیر الجیوش بساط خصومت شد.52
در این احوال، المؤید شیرازى، داعى الدعاة بزرگ اسماعیلى، از دنیا رفت و این مقام نیز به بدر الجمالى رسید. دشمنى ایجاد شده میان بدر و حسن صباح، سبب شد که بدر حسن را از مصر اخراج کند.53 ولادیمیرونا دلیل مهم این دشمنى را دشمنى امیر الجیوش با نزار و هواداران او بیان مى‏کند.54 نزار کسى بود که پیروانش معتقد بودند مستنصر او را به جانشینى خود برگزیده اما بدر او را با دسیسه و حیله از امامت بر کنار کرده است.55 در ذیقعده‏ى سال 477 قمرى پسر بزرگ بدر به همراه عده‏اى از سرداران، علیه پدر طغیان و توطئه‏ى قتل او را طراحى کرد، اما بدر او و چهار تن از امیران را گرفت و آن چهار تن را گردن زد و سپس پسر را بخشید. برخى گویند او را از غذا محروم کرد تا مرد.56 ابن تغرى بردى این حادثه را در حوادث سال 478 قمرى بیان کرده است.57
در سال 482 قمرى بدر شهر صور را از پسر قاضى عین الدوله که پس از مرگ پدر جانشین او شده بود، گرفت. سپس شهر صیدا را گرفته و از آن‏جا به عکا رفت و آن را محاصره کرد و شهر را گشود و به دنبال آن شهر جُبَیل را تصرف نمود و فرمانروایانى بر این بلاد گماشت.58 منیر الدوله حاکم صور در سال 486 قمرى بر بدر شورید ولى بدر او را دستگیر کرد و به مصر برد و به قتل رساند. امیر الجیوش بدر الجمالى، در ذیقعده‏ى سال 487 قمرى یک ماه قبل از مرگ مستنصر، در حالى که سنش متجاوز از 80 سال بود، درگذشت.59 ابن خلدون تاریخ وفات بدر را ربیع الاول همین سال (487 ق) مى‏داند.60 بدر الجمالى در مسجدى در دامنه کوه المُقطِّم به خاک سپرده شد.61
از دوستان بدر که از سایرین مشهورتر بودند مى‏توان امین الدوله لاویز و افتکین را نام برد، مستنصر لاویز را فرا خواند تا او را به جاى بدر برگزیند. از این‏رو افتکین از این کار دلگیر شده و با جماعتى از سپاهیان، بر علیه مستنصر شوریدند و به قصر خلافت وارد شده و ضمن توهین به او، وى را تهدید نمودند. از این‏رو مستنصر ناچار شد فرزند بدر به نام ابوالقاسم افضل شاهنشاه را به جاى پدر به وزارت منصوب کند.62 بدر الجمالى شیعه دوازده امامى بود و به گفته‏ى ابن خلدون، به مذهب امامیه سخت پایبند بود.63 برخى از منابع نیز او را اسماعیلى مذهب معرفى مى‏کنند. هاجسن مى‏نویسد بدر واقعا اسماعیلى مذهب بود؛ اما گویا او و پسرش نظریات احتیاط آمیزى داشته‏اند.64
کارهاى عمرانى بدر
بر خلاف نظر بکر، مستشرق معروف که ادعا کرده است درباره‏ى فعالیت‏هاى عمرانى بدر اطلاعات زیادى نداریم؛65 بدر در مدت طولانى وزارت خود کارهاى عمرانى نسبتا زیادى انجام داده است. این سخن از وصف ابوالفداء درباره‏ى شخصیت بدر به خوبى فهمیده مى‏شود:
و أحسن الى الرعیة فعمرت البلاد و عادت مصر واعمالها الى احسن ما کانت علیه66... .
بدر به یاد بود پیروزى‏ها، فتوحات و موفقیت‏هایى که در طول دوران زندگى سیاسى خود به دست مى‏آورد، مناره‏ها و مسجدهایى در مناطق مختلف احداث کرده است که امروزه هر کدام بیانگر سبک هنر معمارى فاطمى به شمار مى‏رود.67 یکى از ابتکارات بدر، ساختن مزارهاى مسجد گونه‏ایست که رایج نمود و بعدها مورد تقلید دیگران قرار گرفت و در اواخر دوره‏ى فاطمى رواج بیش‏ترى یافت. نمونه‏ى آن مشهد الرأسى است که در عسقلان احداث کرد.68 این رسم که قبر را ضمیمه‏ى مسجد یا به آن پیوسته و متصل سازند، از زمان بدر آغاز شد و بهترین نمونه‏ى آن، مدفن و مسجدى است که بدر در دامنه‏ى کوه المقطم براى خودش بنا کرده است.69 بدر الجمالى در سوق العطارین اسکندریه مسجد جامعى بنا کرده است که به همین نام یعنى جامع العطارین معروف است که کار ساختن آن در ربیع الاول سال 479 قمرى به پایان رسید.70 دلیل ساختن آن مسجد این بود که وقتى پسر بدر علیه پدر شورید و در اسکندریه متحصن شد، بدر اسکندریه را محاصره کرد. مردم پس از یک ماه امان خواستند و دروازه‏ها را برایش گشودند و بدر به میمنت این پیروزى مسجد را بنا کرد.71 او همچنین در سال 480 قمرى دیوار شهر قاهره را تجدید بنا کرد.72 اما مهم‏ترین کار عمرانى بدر، ساختن دروازه‏هاى شهر قاهره است. او سه دروازه به نام‏هاى باب الفتوح، باب النصر و باب زَویله را توسط سه برادر بنّا که از شهر رها آمده بودند بنا کرد.73 آثار باقى مانده از دروازه‏ها، نفوذ معمارى سوریه‏ى شمالى و ارمنستان را که در آن‏جا قوس تمام دور در کار بندى‏هاى سنگى فراوان یافت مى‏شود، نشان مى‏دهد. نمود کامل به کار بردن سنگ به جاى خشت، در دروازه‏ى باب الفتوح پیداست.74 بدر در تقویت و توسعه‏ى باروها و حصارهاى شهر قاهره، به جاى خشت خام، زیباترین و بهترین سنگ چینى‏ها را، که تا آن تاریخ هرگز به انجام نرسیده بود، به کار برد. بدر مانند هر صاحب منصب دیگرى، ممدوح شاعران بود و شاعران زبان به مدح او مى‏گشادند و طبعا از صله‏ها و پاداش‏هاى او بهره‏مند مى‏شدند. یکى از بزرگان و شاعرانى که بدر الجمالى را مدح کرده بود، علقمة بن عبدالرزاق علیمى بود، که اشعارى در مدح وى سرود و بدر خلعت‏ها و صله‏ها و هدیه‏هاى زیادى بدو بخشید که از آن جمله مى‏توان به 70 استر و 10 هزار دینار طلا اشاره کرد.75
پى نوشت‏ها:
1. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج 3، ص 90.
2. مقریزى، الخطط، ج 2، ص 101.
3. حمدانى، همان، ص 210.
4. ابن خلدون، همان؛ رانسیمان، تاریخ جنگ‏هاى صلیبى، ج 1، ص 349.
5. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 12، ص 158.
6. حافظ ابرو، مجمع التواریخ سلطانیه، ص 163.
7. ابن خلدون، همان.
8. رشید الدین فضل اللّه‏، جامع التواریخ، ص 66.
9. همان، ص 77.
10. مقریزى، همان.
11. همان.
12. ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج 2، ص 448.
13. همان، ج 5، ص 230.
14. ابى الفداء، المختصر فى اخبار البشر، ج 5، ص 550.
15. ابن خلدون، همان.
16. دفترى، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 234.
17. ابن تغرى بردى، النجوم الزاهرة، ج 5، ص 19.
18. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 80؛ ابوالفداء، البدایة و النهایة، ج 1، ص 548.
19. صنهاجى، تاریخ فاطمیان، ص 97.
20. ابن اثیر، همان.
21. دفترى، همان؛ حمدانى، دولت فاطمیان، ص 207.
22. حافظ ابرو، همان، ص 16.
23. صنهاجى، همان.
24. ابن خلدون، همان.
25. ابن خلکان، همان، ج 2، ص 449.
26. ابن خلدون، همان.
27. ابى الفداء، همان، ج 1، ص 549.
28. سامر، دولت حمدانیان، ص 163.
29. ابن تغرى بردى، همان، ج 5، ص 13.
30. سامر، همان، ص 166.
31. ابى الفداء، همان، ج 1، ص 549.
32. ابن تغرى بردى، همان، ج 5 ،ص 15.
33. ابى الفداء، همان، ج 1، ص 549.
34. ابن اثیر، همان، ج 10، ص 861.
35. ابن خلکان، همان، ج 2، ص 449.
36. ابن تغرى بردى، همان، ج 5، ص 16.
37. همان.
38. همان، ص 20.
39. ابن خلکان، همان، ج 2، ص 449.
40. مقریزى، همان، ج 2، ص 102.
41. ابن تغرى بردى، همان، ج 5، ص 23.
42. لوئیس، تاریخ اسماعیلیان، ص 181.
43. ابن خلدون، همان، ج 3، ص 91.
44. همدانى، جامع التواریخ، ص 211.
45. ابن تغرى بردى، همان، ج 5، ص 101.
46. ابن خلکان، همان، ج 1، ص 295.
47. ابى الفداء همان، ج 2، ص 6.
48. طباخ حلبى، اعلام النبلاء، ج 1، ص 334.
49. جوینى، تاریخ جهان‏گشا، ج 3، ص 89.
50. ابن اثیر، همان، ج 1، ص 237؛ فدایى خراسانى؛ تاریخ اسماعیلیه، ص 87.
51. ولادیمیرونا، تاریخ اسماعیلیان در ایران، ص 58.
52. فدایى خراسانى، همان، ص 87.
53. شبانکاره‏اى، مجمع الانساب، ص 127؛ جوینى، همان، ج 3، ص 191؛ لوئیس، همان، ص 190.
54. ولادیمیرونا، همان، ص 55.
55. همان، ص 62.
56. ابن جوزى، المنتظم، ج 9، ص 16.
57. ابن تغرى بردى، همان، ج 5، ص 120.
58. ابن اثیر، همان، ج 10، ص 176.
59. ابن اثیر، همان، ص 235.
60. ابن خلدون، همان، ج 3، ص 92.
61. حتى، تاریخ عرب، ج 2، ص 802.
62. ابن خلدون، همان، ج 3، ص 93.
63. همان، ص 90.
64. هاجسن، فرقه‏ى اسماعیلیه، ص 48.
65. E.I, Vol I, P, 860 .ذیل بدر الجمالى
66. ابى الفداء، همان، ج 1، ص 550.
67. حمدانى، همان، ص 211.
68. ابن خلکان، همان، ج 2، ص 450.
69. حتى، همان، ج 2، ص 802.
70. ابن خلکان، همان، ج 2، ص 450.
71. ابن تغرى بردى، همان، ج 5، ص 119.
72. قلقشندى، صبح الاعشى، ج 3، ص 494.
73. مقریزى، الخطط، ج 2، ص 99.
74. هوگ ومارتن، سبک‏شناسى هنر معمارى، ص 76.
75. ابن اثیر، همان، ج 10، ص 236؛ ابن خلکان، همان، ج 2، ص 449 ـ 459.
منابع:
ـ ابن اثیر، على بن محمد، الکامل فى التاریخ (بیروت، دارصادر، 1399ق / 1979م).
ـ ابن تغرى بردى، جمال الدین ابى المحاسن یوسف، النجوم الزاهرة فى ملوک مصر و القاهرة (قاهرة، وزارة الثقافة و الارشاد القومى، 1383 ق / 1963م).
ـ ابن جوزى، ابوالفرج عبدالرحمن بن على، المنتظم فى تاریخ الملوک و الامم (بیروت، دارصادر، بى‏تا).
ـ ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ، ترجمه‏ى عبدالمحمد آیتى (تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1366).
ـ ابن خلکان، شمس الدین احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان (قم، منشورات رضى، 1364).
ـ ابن کثیر دمشقى، ابوالفداء حافظ ابن کثیر، البدایة و النهایة (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1407ق / 1987م).
ـ ابى الفداء، عماد الدین اسماعیل، المختصر فى اخبار البشر (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق).
ـ جوینى، عطاملک بن بهاء الدین محمد، تاریخ جهان‏گشا، به کوشش محمد قزوینى، (تهران، انتشارات بامداد، بى‏تا).
ـ حافظ ابرو، مجمع التواریخ السلطانیه، به کوشش محمد مدرسى زنجانى (تهران، انتشارات اطلاعات، 1364ش).
ـ حتى، فیلیپ، تاریخ عرب، ترجمه‏ى ابوالقاسم پاینده (تبریز، انتشارات حاج محمد باقر کتابچى حقیقت، 1344ش).
ـ حمدانى، عباسى، دولت فاطمیان، ترجمه‏ى یعقوب آژند (تهران، انتشارات مولى، 1363ش).
ـ دفترى، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه‏ى فریدون بدره‏اى (تهران، انتشارات فرزان، 1376 ش).
ـ رانسیمان، استیون، تاریخ جنگ‏هاى صلیبى، ترجمه‏ى منوچهر کاشف (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1351ش).
ـ سامر، فیصل، دولت حمدانیان، ترجمه‏ى علیرضا ذکاوتى قراگوزلو (قم، انتشارات پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380 ش).
ـ شبانکاره‏اى، محمد بن على بن محمد، مجمع الانساب، به کوشش میرهاشم محدث (تهران، انتشارات امیر کبیر، 1376ش).
ـ صنهاجى، ابى عبداللّه‏ محمد، تاریخ فاطمیان یا اخبار ملوک بنى عبید و سیرتهم، ترجمه‏ى حجت اللّه‏ جودکى (تهران، انتشارات امیر کبیر، 1378ش).
ـ طباخ حلبى، محمدبن راغب، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء (حلب، منشورات دارالقلم العربى، 1408ق).
ـ فدایى خراسانى، محمدبن زین العابدین، تاریخ اسماعیلیه یا هدایت المؤمنین الطالبین، به کوشش الکساندر سیمونوف (تهران، انتشارات اساطیر، 1362ش).
ـ قلقشندى، احمدبن على، صبح الاعشى فى صناعة الانشاء (بیروت، دارالفکر، 1987م).
ـ لوئیس برنارد، تاریخ اسماعیلیان، ترجمه‏ى فریدون بدره‏اى (تهران، انتشارات توس، 1362).
ـ مقریزى، تقى الدین احمد بن على، المواعظ و الاعتبار بذکر خطط و الآثار معروف به الخطط (مکتبة مدبولى، 1998م).
ـ ولادیمیرونا، استرویوالودمیلا، تاریخ اسماعیلیان در ایران، ترجمه‏ى پروین متروى (تهران، نشر اشاره، 1371 ش).
ـ هاجسن، مارشال، فرقه اسماعیلیه، ترجمه‏ى فریدون بدره‏اى (تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1378ش).
ـ همدانى، رشیدالدین فضل اللّه‏، جامع التواریخ، به کوشش محمد تقى دانش پژوه و محمد مدرسى زنجانى (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش).
ـ هوگ. ج و هانرى مارتن، سبک‏شناسى هنر و معمارى در سرزمین‏هاى اسلامى، ترجمه‏ى پرویز ورجاوند (تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1357).
- Encyclopeadia of Islam, Vol. I, Leiden, 1987.