بلاط الشهداء (مقاله پژوهشی حوزه)

«بلاط الشهداء» نام جنگى است که در سال 114 قمرى / 732 میلادى در نزدیکى کوه‏هاى پیرنه، میان دو شهر تور و پواتیه بین مسلمانان، به رهبرى عبدالرحمن غافقى، و مسیحیان، به رهبرى شارل مارتل، رخ داده است که سرانجام این جنگ به کشته شدن عبدالرحمن غافقى انجامید. بعد از این شکست هرگونه لشکرکشى مسلمانان به غرب با شکست مواجه شد و وحدت مسلمانان در اندلس خدشه‏دار گردید و حاکمیت مسلمانان در اندلس روبه ضعف نهاد.
مقدمه
جنگ «بلاط الشهداء» با وجود اهمیت ویژه‏اش در تاریخ جنگ‏هاى مسلمانان، تا به امروز گمنام باقى مانده است. شاید یکى از دلایل عدم توجه به این امر مهم، کمبود منابع بوده باشد. منابع بلاط الشهداء را مى‏توان به سه دسته‏ى منابع عربى، منابع اروپایى غیر اسپانیایى و منابع اسپانیایى تقسیم کرد، ولى ضعف اطلاعات هم چنان باقى است؛ زیرا مورخان عرب به دلیل دورى از محل وقوع جنگ (اندلس) و عدم موفقیت مسلمانان در نبرد بلاط الشهداء سکوت اختیار نموده‏اند و منابع اروپایى غیر اسپانیایى نیز به دلیل موفقیت به دست آمده در این جنگ، مملو از غرض‏ورزى و غلو است، اما در منابع اسپانیایى، به لحاظ حضور مورخان اسپانیایى در منطقه (اندلس)، اطلاعات ارائه شده در جنبه‏هاى مختلف (چون آمار، شرح جنگ و...) از صحّت بیشترى نسبت به سایر منابع برخوردارند. قدیمى‏ترین منبعى که از بلاط الشهداء یاد مى‏کند، نفخ الطیب است و عنوان «بلاط الشهدا» نیز براى اولین بار توسط مورخان اسپانیایى در قرن پنجم هجرى بر این جنگ نهاده شده است1 و پس از آن نیز مورخان عرب نفخ الطیب را الگوى خود قرار داده و در آثار خود از آن سود جسته‏اند.
بلاط یا بلت، معرّب واژه‏ى لاتینى ـ پلاسیوم به معناى کاخ و واژه‏ى یونانى «پلاتیا» به معناى جاده‏ى سنگ‏فرش است.2 علاوه بر معناى فوق، براى بلاط معناى دیگرى نیز بیان شده است. ابن منظور، در اثر معروف خود، از واژه‏ى بلاط به معناى زمین سنگ‏فرش شده یاد کرده3 و الزبیرى، صاحب کتاب تاج العروس، بلاط را به معناى دشت صاف و زمین نرم و هموار آورده4 و در معجم البلدان هم، بدون اشاره به معناى آن، به عنوان منطقه‏اى قدیمى در مرعش و انطاکیه یاد شده است5 که در محدوده‏ى جغرافیایى اندلس نمى‏گنجد. به نظر مى‏رسد که معناى واقعى آن، زمین و جاده‏ى سنگ‏فرش شده باشد که به دلیل سهولت در ارتباطات این جاده، به صورت سنگ‏فرش شده درآمده باشد.
از این نبرد، در منابع متعدد، با عناوین مختلفى چون: تور، پواتیه، تمروة البلاط6 و غزوة الشهداء یاد شده است.7 عنوان تور و پواتیه را مورخان اروپایى ـ و نه مورخان عرب ـ به دلیل وقوع این جنگ در شمال شرقى کوه‏هاى پیرنه و در حوالى دو شاخه‏ى دورلوار و کلنت و دلین، در بین دو شهر تور و پواتیه، به کار برده‏اند8 و عنوان بلاط الشهداء را نیز مورخان اندلسى در قرن پنجم هجرى به کار برده‏اند.9
فرماندهى سپاه مسلمانان در این نبرد، بر عهده‏ى عبدالرحمن غافقى بود. چهره‏ى عبدالرحمن، این سردار بزرگ جنگ بلاط الشهداء، در پرده‏اى از ابهام قرار دارد و از اصل و نسب او هیچ اطلاعى در دست نیست؛ همین‏قدر مى‏دانیم که از غافقیان قحطانى و از تابعین بوده است.10 عبدالرحمن بن عبداللّه‏ غافقى، از جمله امرایى است که حکومت وقت ـ امویان ـ در سال 110،11 یا 112 قمرى12 او را به حکومت اندلس منصوب کرد. عبدالرحمن دو بار به حکومت اندلس منصوب شد.
اولین بار در زمان خلافت یزید بن عبدالملک، پس از موسى بن نصیر به مدت 4 سال به حکومت اندلس منصوب شد و بار دوم، در زمان هشام امور اندلس را در دست گرفت.13 به نقل ابن فرضى، سال کشته شدن وى سال 110 قمرى بوده است؛ بنابراین، پیش از آن به امارت اندلس منصوب شده بود.14
در منابع از عبدالرحمن غافقى با عنوان حاکم صالح، نیکو خصال، عادل و... یاد شده است؛ حتى در باب عدالت وى سخن‏ها رانده‏اند.15 مورّخان درباره‏ى سالِ شهادتِ وى نیز اختلاف نظر دارند. سال شهادت وى در منابع، به ترتیب، سال 110 قمرى / 728 میلادى،16 113 قمرى / 730 میلادى، 114 قمرى / 732 میلادى17 و سال 115 قمرى / 733 میلادى18 ذکر شده است؛ البته ابن اثیر سال 114 قمرى را درست‏تر مى‏داند.
شارل مارتل رهبرى سپاه مسیحیان را به عهده داشت؛ وى در سال 715 میلادى به دنیا آمد و در سال 741 میلادى از دنیا رفت. او مدام در ماوراى رود رن با اقوام ژرمن مبارزه مى‏کرد و مدافع و فدایى مسیح بود. پاپ پیر از او علیه لمباردها کمک خواست و بدین ترتیب رابطه‏اش با پاپ برقرار شد. شارل عنوان وزیر دربار (عالى‏ترین مقام در عهد سلطنت سلسله مرونژین) را دارا بود و مارتل ـ که بعد از جنگ با عبدالرحمن، این لقب را به او دادند ـ به معناى مطرقه (چکش) است و شارل مارتل مانند چکشى بود که مانع از پیشروى مسلمانان شد.19
مسلمانان به سوى شمال اسپانیا پیش‏روى مى‏کردند، اما کم کم فرانک‏ها احساس ترس کردند. از جمله قبایلى که فتوحات مسلمانان را تهدیدى براى خود به حساب مى‏آوردند، قبایل ژرمن در اوسترایا و نوستریا بودند که سعى کردند از مرزهاى جغرافیایى خود دفاع کنند. این قبایل نزد شارل مارتل رفتند و او را از اوضاع جهان اسلام باخبر ساختند و نکته‏اى که روى آن تأکید بسیار داشتند این بود که تعداد سپاهیان اسلام و تجهیزات نظامى آنان کم است، با این حال به پیشروى خود به سمت شمال ادامه مى‏دهند، حتى زره‏اى بر تن ندارند و بین سران سپاه بر سر منصب فرماندهى اختلاف و درگیرى به وجود آمده است؛ این تفاسیر شارل مارتل را در غلبه بر سپاه اسلام مصمم ساخت.20
عبدالرحمن به پیشروى خود ادامه مى‏داد، در مسیر خود شهرهایى را تصرف مى‏کرد و سپاهیانش به غارت این شهرها مى‏پرداختند. ابتدا شهر آرل تصرف شد.
سپس عبدالرحمن به منطقه‏ى تور رسید و در آن منطقه اردو زد.21
لشکر کشى اصلى در سال 732 میلادى / 114 قمرى بود. اکثر مورخان بر این تاریخ اتفاق نظر دارند؛ اما در برخى از منابع، مخصوصا منابع عربى، سال 113 قمرى ذکر شده است. در همین سال نیز عبدالرحمن با دوک اودو برخورد نظامى پیدا مى‏کند. برخى از منابع بر این باورند که خود دوک اودو عبدالرحمن را به این منطقه کشانده بود تا با شارل مارتل روبه‏رو شود؛ اما در مسیر راه با سپاهیان دوک اودو نیز وارد نبرد شد و آنها را شکست داد؛ پس این مطلب نمى‏تواند صحت داشته باشد.
حال طبق روایاتى که بر جاى مانده است به بررسى ترکیب و تعداد و ساختار سپاهیان مسلمان مى‏پردازیم. برخى از مورخان بر این باورند که تعداد این سپاهیان به هفتاد تا هشتاد هزار نفر مى‏رسید، و برخى دیگر حتى تعداد آنان را چهارصد هزار نفر به همراه تجهیزات فراوان ذکر کرده‏اند؛ اما ـ همان طور که قبلاً اشاره شد ـ این تعداد سپاه و همراه داشتن تجهیزات فراوان نمى‏تواند صحت داشته باشد. شاید علت زیاد اعلام کردن تعداد سپاهیان، بزرگ شمردن پیروزى از سوى مورخان اروپایى باشد؛ اما درباره‏ى ساختار، احتمالاً مورخان اروپایى این روایت را در منابع وارد کرده‏اند تا پیروزى خود را بزرگ جلوه دهند. شاعرى انگلیسى به نام «سوزى» در شعرى تنوع قومى این سپاهیان را چنین بیان مى‏کند:
از شامیان و بربر و عرب و رومیان عصیانگر و ایرانیان و قبطیان و تاتارها همه هم گروه.22
یکى دیگر از دلایل شکست سپاهیان اسلام، مسئله‏ى تقسیم غنایم بود. مسلمانان در هنگام تقسیم غنایم دچار مشکل مى‏شدند و عبدالرحمن على‏رغم این مشکلات توانست در مقام یک فرمانده، هم چنان سپاهیان خود را متحد نگاه دارد و به پیش‏روى خود ادامه دهد. سپاهیان شارل مارتل مرکب از پیاده‏نظام و سواره‏نظام بودند که موهایشان را حصیرى بافته و بدنشان را با پوست روباه پوشانده بودند.
از جمله اهداف عبدالرحمن این بود که اروپا را به صورت یک ولایت، تابع دمشق کند؛ و هم‏چنین اندلس را، که تحت حاکمیت آفریقا بود، مستقیما زیر نظارت دمشق دربیاورد؛ زیرا حاکم اسپانیا از طرف دمشق فرستاده مى‏شد.23
سپاهیان عبدالرحمن پس از شهر تور به ساحل چپ رود لوار رسیدند. در آن‏جا عبدالرحمن سپاهیان خود را میان دو شاخه‏ى رود لوار جاى داد. جنگ در روز دوازدهم، و به روایتى، سیزدهم اکتبر (اواخر شعبان) آغاز شد. هفت الى هشت روز لشکریان فقط به جنگ‏هاى محلى مى‏پرداختند، اما نبرد اصلى روز نهم بود که تا شب ادامه داشت. سپاهیان عبدالرحمن در طى تصرفات و غارت‏ها غنایم بسیارى به دست آورده بودند. این غنایم جلوى حرکت سریع آنها را گرفته بود و سپاهیان تصمیم گرفتند برگردند و غنایم را تقسیم کنند. پس اختلافاتى بروز کرد و عبدالرحمن موفق نشد سپاهیانش را آرام کند، ولى دیگر هیچ اصرارى نکرد تا باعث درگیرى نشود.24 منشأ این درگیرى‏ها بربرهایى بودند که هر کدام مى‏خواستند سهم خود را از غنایم بردارند و از میدان نبرد فرار کنند.
یکى دیگر از عواملى که منجر به شکست مسلمانان شد، طولانى شدن جنگ بود. فرانک‏ها قصد داشتند خطوط عرب‏ها را باز کنند اما توفیقى به دست نمى‏آوردند در روزهاى آخر که به نظر مى‏رسید پیروزى از آنِ مسلمانان است فرانک‏ها توانستند خطوط دفاعى عرب‏ها را باز کنند و خود را به غنایم برسانند. به دنبال آن، مسلمانان جبهه‏ى نبرد را ترک کردند و خود را به غنایم رسانیدند.25 عبدالرحمن که سعى در متوجه کردن سپاهیانش داشت، در حالى که بر اسب سوار بود تیرى به او اصابت کرد و مرد. بعد از مرگ عبدالرحمن تنها عاملى که مسلمانان را از شکست قطعى نجات داد فرارسیدن شب بود.
وقتى فرماندهان به چادرها برگشتند، بین سرداران و فرماندهان اختلاف افتاد و با هم به نزاع پرداختند و موضوع جنگ با فرانک‏ها را فراموش و اقدام به عقب نشینى کردند. آنها نتوانستند مجروحین را با خود ببرند و آنان را در چادرها باقى گذاشتند26 و لشکریان را به طرف ستامانیا حرکت دادند. (از این ماجرا به بعد منابع عربى سکوت اختیار کرده‏اند). در هنگام عقب نشینى شهر لیلوژ را تصرف کرده، کلیساى سولیناک را از بین بردند.27 روز بعد که سپاهیان شارل مارتل خواستند حمله را شروع کنند، متوجه شدند که مسلمانان گریخته‏اند. سپاهیان فکر کردند که مسلمانان در جایى کمین کرده‏اند، اما زمانى که با مجروحین روبه‏رو شدند موضوع را فهمیدند و نیروهایى را که عقب افتاده بودند به اسارت گرفتند. آنان مجروحین را سر بریدند و غنایمى را که مسلمانان هنگام فرار جا گذاشته بودند برداشتند و بین خودشان تقسیم کردند. برخى از منابع تعداد کشتگان را سیصد و هفتاد و پنج هزار نفر (یعنى چند برابر سپاهیان اصلى که قبلاً به آن اشاره شد) و برخى هزار و پانصد نفر ذکر کرده‏اند. منشأ این ادعا نامه‏اى است که دوک اودو به پاپ گریگورى دوم نوشته است که دور از عقل است؛ زیرا تمام افراد در همان روز کشته نشدند، به این دلیل که شارل مارتل و سپاهیانش زمانى که به چادرها رسیدند ترسیدند سپاهیان اسلام در جایى در کمین آنها باشند، پس تعداد آنها بیش از این چیزى بوده که آنها ذکر کرده‏اند.28
سِر ادوارد کریزى معتقد است که این پیروزى در سال 732 میلادى / 114 قمرى، سدى بر سر راه فتوحات عرب در غرب اروپا و باعث رها شدن مسیحیان از دست مسلمانان شد و برترى ملت هند و اروپایى را بر ملت سامى به اثبات رساند. البته تا اندازه‏اى مى‏توان این سخن را درست دانست، چون بعد از این سال مسلمانان دیگر در سمت شمال اسپانیا پیش‏روى نکردند و همان‏جا متوقف شدند. برخى از اروپائیان از جمله سمونده و مشیله آن‏قدر این پیروزى را بزرگ مى‏بینند که معتقدند این پیروزى نجات اروپا از زیر یوغ و وابستگى عرب بوده است و هم‏چنین بر این باورند که شارل مارتل نقشه‏هاى سلیمان و ولید را که قصد فتح قسطنطنیه را داشتند خنثى کرد.
پیامدهاى بلاط الشهداء
1. اولین پیامد این جنگ این است که مسلمانان از آن زمان به بعد نه تنها به پیش‏روى شایانى دست نیافتند بلکه هرگونه لشکرکشى مسلمانان به غرب با شکست مواجه شد.
2. عبدالرحمن غافقى با سجایاى اخلاقى فراوان توانسته بود در اندلس آرامش و وحدت را بین مسلمانان به وجود آورد. پس از شهادت وى على‏رغم فرستادن حاکم به منطقه دائما شاهد اغتشاشات منطقه‏اى هستیم. با از دست رفتن وحدت مسلمانان در منطقه و به وجود آمدن اختلافات و اغتشاشات درونى، به تدریج اندلس از دنیاى اسلام جدا شد و با پیشینه‏ى درخشان اسلامى در اختیار مسیحیان قرار گرفت.
پى‏نوشت‏ها:
1. [Balatal shuheday, Ensyclopaedia of Islam, leiden, E,JBrill, 1986, Vol 1, p.988.
2. پرى سورول و ه میداندا، دانشنامه جهان اسلام، واژه بلاط، ج 3، ص 711.
3. ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 484.
4. محمدمرتضى الزبیرى، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 5، ص 11.
5. یاقوت حموى، معجم البلدان، ج 1، ص 477.
6. Encyclopaedia of-Islam, Vol. 1.p.988.
7. دانشنامه‏ى جهان اسلام، ج 3، ص 716.
8. محمد عبداللّه‏ عنان، تاریخ دولت اسلامى در اندلس، ترجمه عبدالحمید آیتى، ج 1، ص 180ـ181.
9. Encyclopaedi of Islam, Vol, 1.P.988.
10. محمدرضا کحّاله، معجم قبایل العرب القدیمیة و الحدیثه، ج 3، ص 875.
11. ابى محمد بن ابى نصر فتوح بن عبداللّه‏ الازدى، جزوة المقتبس فى ذکر ولاة اندلس، به تحقیق عبدالرحمن السویفى، ص 242.
12. ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج 3، ص 328.
13. ابن قوطیه القرطبى، تاریخ افتتاح الاندلس، به تحقیق دکتر عمرفاروق الطباع، ص 180 ـ 181.
14. ابن فرضى، تاریخ علماء الاندلس، به تحقیق روحیه عبدالرحمن السویفى، ص 210.
15. ابن اثیر، همان، ج 3، ص 328 ـ 329؛ الازدى، همان، ص 242 ـ 243.
16. ابن فرضى، همان، ص 210.
17. ابن اثیر، همان، ج 3، ص 338 ـ 339.
18. الازدى، همان، ص 242.
19. آلبرماله و ژول ایزاک، تاریخ قرون وسطى، ترجمه عبدالحسین هژیر، ص 104 ـ 105.
20. احمد بن محمد المقرى التلمسانى، نفخ الطیب، به تصحیح مریم قاسم طویل و یوسف على طویل، ج 1، ص 129.
21. محمد عبداللّه‏ عنان، تاریخ دولت اسلامى در اندلس، ج 1، ص 92.
22. ابن عبدالحکم، تاریخ فتح اندلس، به تحقیق الحجیرى، ج 1، ص 91.
23. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ترجمه ابوطالب طارمى، ج 1، ص 272.
24. امیر على، تاریخ عرب و اسلام، ترجمه فخر داعى‏گیلانى، ص 155.
25. حسین مؤنس، سپیده‏دم اندلس، ترجمه حمیدرضا شفیعى، ص 279.
26. امیرعلى، همان، ص 157.
27. حسین مؤنس، همان، ص 277.
28. ادوارد گیبون، انحطاط و سقوط امپراتورى روم، ترجمه ابوالقاسم طاهرى، ص 112.
منابع:
ـ ابن اثیر، الکامل فى التاریخ (بیروت، مؤسسه التاریخ العربى، چاپ چهارم، 1414).
ـ ابن عبدالحکم، تاریخ فتح الاندلس، به تحقیق الحجیرى (بیروت، دارالفکر، 1378).
ـ ابن فرضى، تاریخ علماء الاندلس، به تحقیق روحیه عبدالرحمن السویفى (بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1417).
ـ ابن قوطیه القرطبى؛ تاریخ افتتاح الاندلس، به تحقیق دکتر عمر فاروق الطباع (بیروت، مؤسسه المعارف، چاپ اول، 1415).
ـ ابن منظور، لسان العرب (بیروت، دارالاحیاء التراث العربى، چاپ سوم، 1419).
ـ الازدى، ابى محمد بن ابى نصر فتوح عبداللّه‏؛ جزوة المقتبس فى ذکر ولاة اندلس، به تحقیق عبدالرحمن السویفى، چاپ اول (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق).
ـ حموى، یاقوت؛ معجم البلدان (بیروت، داربیروت، 1418ق).
ـ دورانت، ویل؛ تاریخ تمدن، ترجمه ابوطالب طارمى (تهران، انتشارات خوارزمى، 1368).
ـ الزبیرى؛ تاج العروس فى جواهر القاموس (بیروت، شذرات مکتبة الحیاة، بى‏تا).
ـ سورول، پرى و میداندا. ه ؛ دانشنامه جهان اسلام، چاپ دوم (تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامى، 1378).
ـ على، امیر، تاریخ عرب و اسلام، ترجمه فخر داعى گیلانى (تهران، گنجینه، 1366).
ـ کحّاله، محمدرضا؛ معجم قبایل العرب القدیمیة و الحدیثه (بیروت، مؤسسه الرساله).
ـ گیبون، ادوارد؛ انحطاط و سقوط امپراطورى روم، ترجمه‏ى ابوالقاسم طاهرى (انتشارات فرانکلین، 1347).
ـ ماله، آلبر و ایزاک، ژول؛ تاریخ قرون وسطى، ترجمه‏ى عبدالحسین هژیر (تهران، ابن سینا، 1345).
ـ المقرى التلمسانى، احمد بن محمد؛ نفخ الطیب، به تصحیح مریم قاسم طویل و یوسف على طویل (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415).
ـ مؤنس، حسین؛ سپیده‏دم اندلس، ترجمه محمدرضا شفیعى (مشهد، آستان قدس رضوى، 1377).
ـ عنان، محمدعبداللّه‏؛ تاریخ دولت اسلامى در اندلس، ترجمه عبدالحمید آیتى، چاپ اول (تهران، انتشارات کیهان، 1366).
- Encyclopaedia of Islam, [Balat - shuhada], leiden. E.J. Brill, 1986. Volume1.