روابط ایران و مصر از اسلام تا دوره فاطمیان (مقاله پژوهشی حوزه)

نوشتارى که برگردان آن در پى مى‏آید، پژوهشى است مستند به منابع اصیل براى بازشناخت روابط ایران و مصر در سه قرن اول هجرى، مؤلف در این مقاله به مطالبى از این دست پرداخته است: نقش فعال ایرانیان یمن در سپاه عمروبن عاص در فتح مصر (19 و 20 هجرى) و آغاز حضور موقت و دائمى شمارى از آنان در آن سرزمین، نقش قاطع و تعیین کننده خراسانیان در سرنگونى امویان و تعقیب مروان ـ آخرین خلیفه اموى ـ تا مصر، رواج کلمات و واژه‏هاى فارسى و اصطلاحات دیوانى ایرانى در قلمرو شرق خلافت اسلامى، مهاجرت گروه‏هایى از ایرانیان به مصر و اسکان و استقرار آن‏ها در آن کشور، گستردگى فعالیت تجارى ایرانیان تا شمال آفریقا، سلطه و سیطره ایرانیان بر ایالتى از مصر و تأسیس سلسله‏اى نیمه مستقل در مصر، استقرار نظام دیوان سالارى و شیوه‏هاى حکمرانى ایرانى در قلمرو شرق خلافت اسلامى و موارد دیگر.
«یادداشتِ مترجم»
روابط خارجى ایران با مصر در عهد باستان، به ویژه در دوران هخامنشیان، همانند روابط ایرانیان با بسیارى از ملل در آن دوران به برکت وجود منابع و مآخذ به جا مانده و نیز به مدد تحقیقاتى تاریخى که عمدتاً توسط ایران شناسان غربى تاکنون انجام گرفته است، تا حد زیادى از وضوح و روشنایى برخوردار است. لذا نه تنها از لحاظ سیاسى از حد و حدود اقتدار و نیز قلمرو نفوذ دولت‏هاى (= امپراتوریهاى) ایران در آن عهد آگاهى‏هاى زیادى در اختیار داریم بلکه بر این نکته نیز آگاهیم که اغلب ملل همجوار فلات ایران در عهد باستان، اگر هم از جنبه سیاسى یا ارضى خارج از سیطره دولت‏هاى ایران بوده‏اند باز هم خواسته یا ناخواسته تحت تأثیر دستاوردهاى فرهنگى و تمدنى ایران قرار داشته‏اند. با ظهور اسلام و فتح ایران طومار تاریخ ایران عهد باستان در هم پیچیده شد. اما تمدن ایرانى از چنان ذات و جوهره نیرومندى برخوردار بود که چند صباحى پس از فروکش کردن گرد و غبار ناشى از فتوحات اعراب و استقرار خلافت عربى ـ اموى و عباسى ـ بار دیگر شعله‏ور شد و به تدریج خلافت عربى را در تمامیت خود مقهور ساخت. بر خلاف مصر ـ که در عهد باستان از تمدنى درخشان برخوردار بود، ولى در دوران اسلامى، در خلافت عربى مستحیل شد و با گذشته خود وداع گفت و ماهیتى عربى ـ اسلامى یافت، ایران علیرغم مغلوبیت مقطعىِ نظامى، نه تنها تمامیتِ فرهنگى و تمدنى خود را نباخت و در قوم غالب مستحیل نشد، بلکه دیرى نگذشت که در شکل‏گیرى تمدن جدید اسلامى سهم اصلى را از آن خود ساخت. چنان‏که در نخستین سطرهاى همین مقاله، مؤلف با استناد به دیدگاه ادوارد براون مى‏نویسد: «در حقیقت شاید بتوان گفت که در میان تمام اجزاء و عناصر تشکیل دهنده نظام [تمدن]اسلامى به ندرت و به سختى مى‏توان عنصرى یافت که در پیدایش آن، ایرانیان سهم اساسى نداشته باشند...». در خصوص چگونگى روابط ایران و مصر باید گفت که گذشته از عهد باستان، در دوران اسلامى، به ویژه در دوره فاطمى و ایلخانى، در پرتو اسناد و منابع موجود و نیز به واسطه تحقیقات عدیده تاریخى، ما از آگاهیهاى درخورتوجهى برخورداریم اما روابط دو کشور در سه سده نخستین یعنى از ورود اسلام به ایران تا ظهور فاطمیان در مصر ـ در اواخر قرن سوم ـ چندان مورد کند و کاو قرار نگرفته است از این رو هر نوشته‏ى تحقیقى ـ و لو کم حجم ـ که به این دوران بپردازد، از آن جهت که مى‏تواند گوشه‏اى از ابهامات را رفع و پاسخگوى بخشى از سوالات ما باشد، از هر حیث ذیقیمت و قابل توجه خواهد بود.
این مقاله با این که حدود هشتاد سال پیش (در سال 1922 م) در جشن نامه ادوارد براون انتشار یافته است، از آنجا که هم مستند به منابع اصیل و دست اول مى‏باشد و هم از این حیث که علاوه بر اشاره به روابط ایران و مصر، اشاراتى نیز هر چند به اجمال به موقعیت و جایگاه ایران در سده‏هاى نخستین اسلامى دارد که براى درک نقش تاریخى ایران در قرون اولیه اسلامى از جهات بسیار، حائز اهمیت است.
قابل ذکر است که مؤلف جز در یکى دو مورد، در تمام موارد تنها به نام مؤلفین ارجاع داده و از ذکر نام کتب، سال نشر، محل انتشار خوددارى کرده است. مترجم تلاش کرده تا حتى المقدور مشخصات کامل منابع در داخل [ ]آورده شود.
***
پرفسور ادوارد براون در «تاریخ ادبیات ایران» به نقش و سهم مهم ایرانیان در پیشرفت و تکامل ادبیات اسلامى پرداخته است. در حقیقت مى‏توان گفت که در میان تمام اجزاء و عناصر تشکیل دهنده نظام [تمدن] اسلامى بندرت و به سختى مى‏توان عنصرى یافت که در پیدایش آن، ایرانیان سهم اساسى نداشته باشند. بر این اساس بسیار زیبنده است که نحوه و میزان تأثیر و نفوذى را که ایرانیان بر سرزمین‏هاى غرب خلافت نهاده‏اند، مورد ملاحظه و بررسى قرار داد. به نظر مى‏رسد که تأثیرات ایرانیان در مصر، همانند سایر نقاط، تا حد زیادى محسوس بوده است.
مقاله حاضر از لحاظ زمانى، به دوره‏اى از تاریخ دو کشور ایران و مصر مى‏پردازد که این دو کشور از لحاظ سیاسى به صورت یکپارچه و جزئى از خلافت اسلامى بودند، یعنى، تقریباً زمانى بیش از سه قرن، که با آغاز فتوحات اسلامى شروع مى‏شود. از این نقطه‏نظر بین‏النهرین سفلى (عراق) منطقه‏اى ایرانى تلقى مى‏شود. صاحب منصبانى که براى این منطقه، از وجود آنها استفاده مى‏شد، در زمره مورخان مشهور عرب بودند. بسیارى از اخبار و اطلاعاتى را که مورخان در آثار خود فراهم آورده‏اند عمدتاً ناقص، پراکنده و غیر مرتبط هستند، حتى اگر این امکان وجود داشت که هر گونه خبر منفرد اما مرتبط با یک موضوع را از آثار این گونه مورخان بیرون کشید، باز هم ابعاد و جنبه‏هایى از تمامیت یک موضوع در هاله‏اى از ابهام باقى مى‏ماند. هر گاه آثار خطى منتشر نشده مربوط به قرون اولیه اسلامى در دسترس محققان قرار گیرد، مطمئناً دانش و آگاهى‏هاى ما در خصوص مسائل و موضوعات مبهم افزایش مى‏یابد.
گروهى از ایرانیان مشهور به «الفارسیان» عمروبن‏عاص را در حمله به مصر همراهى کردند. بنا به روایتى، ایرانیان مزبور باقیمانده سربازان باذان بودند. باذان قبل از اسلام از طرف پادشاه ایران بر یمن حکومت مى‏کرد. سربازان مزبور در سوریه به آئین اسلام گرویدند و داوطلبانه در خدمت جهاد قرار گرفتند.(2) جاى شگفتى است که چگونه آن‏ها توانستند بدون این که مسلمان شوند به سوریه برسند. بنابر روایتى دیگر «مشهور است که در میان سربازان یاد شده گروهى از ایرانیان ساکن صنعا(3) بوده‏اند این نکته بطور ضمنى اشاره بر این نکته دارد که اکثر آن‏ها اهل ایران بودند و احتمالاً به عنوان اسیر در اردوگاه‏هاى بین‏النهرین نگهدارى مى‏شدند. فارسیان که تعدادشان اندک بود در فسطاط استقرار یافتند و در آنجا صاحب خطّه‏اى و مسجدى شدند. مسجدشان تا قرن سوم هجرى نیز معروف بود.(4)
کعب بن عدى التنوخى‏العبادى فرزند اسقف حیره، پیش از اسلام یار و همدم عمر و بعد از ظهور اسلام از جمله صحابه بود. او در سال 15 هجرى به عنوان مأموریت نزد مقوقِس (Muqauqis) فرستاده شد و در فتح مصر نیز شرکت جست. او که در مصر سکونت اختیار کرده بود مى‏بایست در آنجا از نفوذ و اعتبار خاصى برخوردار بوده باشد، به جهت آن که بعد از تجزیه و شعبه شعبه شدن اولیه عرب‏هاى مصر ،نام یک شعبه از عرب‏ها بر گرفته از نام کعب‏بن‏عدى التنوخى بود.(5)
وقوع تفرقه و اختلافات عمده در جهان اسلام جنبش‏هایى را از عراق تا مصر پدید آورد. حجربن‏عدى حامى عمده على(ع) بود که به نظر مى‏رسد در کوفه ساکن بوده است، به عنوان فرستاده محمد بن ابى‏بکر نزد معاویه، در مصر حضور مى‏یابد،(6) عمر بن الحمق ـ یکى از قاتلان خلیفه ـ که با حُجر و کوفه مرتبط بوده، با مصر نیز ارتباط داشته است(7)، اگر چه به وضوح مشخص نیست که آیا ارتباط او با کوفه به قبل از ارتباطش با مصر بر مى‏گردد یا نه. گفته شده است که یک یهودى مرموز اهل صنعا به نام عبداللّه‏ بن سبا، در مرکز توطئه علیه عثمان قرار داشته است، او بعد از سفر به کوفه و بصره، در نهایت در مصر اقامت گزید.(8) زیاد [بن ابیه [در سال 53 هجرى در حدود 130 نفر اَزَدى را از بصره به مصر تبعید کرد، این افراد در فسطاط اقامت گزیدند.(9) حَنش بن عبداللّه‏ اهل صنعا و منسوب به قبیله سبا، یکى از ایرانیان یمن بود که با على(ع) در کوفه ارتباط داشت. او بعد از واقعه سوء قصد به جان على(ع) و [شهادت آن حضرت [به مصر رفت و در آنجا ساکن گردید. به نظر مى‏رسد که حَنَش در سرزمینهاى غرب خلافت، رهبرى داراى احترام بوده و در شمال آفریقا و اسپانیا زندگى پر حادثه و پرماجرایى داشته است.(10)
موسى‏بن نُصیر فاتح اسپانیا فرزند فرد اسیرى بود که در سال 12 هجرى در عین التمر در نزدیکى انبار محبوس بود. او پیش از این که به خدمت عبدالعزیزبن مروان در مصر درآید در بصره منصبى ادارى بر عهده داشت. احتمالاً خانواده موسى در مصر سکنى گزیده و دو یا سه نفر از آنها در اواخر دوران اموى مصدر خدمات عمومى بوده‏اند.(11)
عبداللّه‏ بن خُذامر که اهل صنعا و مولایى از قبیله سبع بود از سال 100 تا 105 هجرى قاضى مصر بود. فرزند او، یزید نیز در سال 114 هجرى منصب قضا داشت.(12) از نام خذامر این چنین به نظر مى‏رسد که او به طور مسلم ایرانى بوده است.
فقیه مشهور؛ الّیث بن سعد که در قلقشنده مصر به سال 94 هجرى تولد یافت به خانواده‏اى اصالتاً اصفهانى تعلق داشت، آنها از موالى خانواده رؤساء و فرماندهان قبیله فهم در مصر بودند. خانواده لیث بن سعد با خالدبن ثابت که از اولین فرماندهان مصر بود ارتباط داشتند، بنابر رابطه فوق که احتمالاً در نیمه اول قرن نخست ایجاد شده بود. خالد که در سال 54 هجرى در قید حیات بوده از جمله صحابى است که در فتح مصر مشارکت داشته و لذا در تاریخ مصر یک یا دو بار ذکرى از او به میان آمده است. مشهور است که پدر الیث از موالى قریش بوده و بعداً در خدمت نظامى (اِفترض) قبیله فهم در آمده و بدین جهت با قبیله مزبور خویشاوندى یافته است.(13)
واژه‏هاى دیوان، قیروان که براى اطلاق به کل منطقه اردوگاهى عرب‏ها در فُسطاط (14) به کار مى‏رفته، و نیز واژه فُرانِق(15) ـ یا راهنماى برید ـ از جمله اصطلاحات ایرانى بودند که در قرن اول هجرى در مصر رواج داشته‏اند.
اکنون به دوره عباسى مى‏پردازیم. در هنگام تأسیس خلافت عباسى 132 ق/750 م، شمار کثیرى از ایرانیان به مصر حمله کردند. سِوِروس (severus) که گزارشات یک شاهد عینى را ثبت کرده است، تعداد سپاهیان عباسى را که مروان را تا مصر تعقیب کردند تا یکصد هزار سواره نظام نوشته است (16) ـ البته این برآورد تلویحى و ضمنى است زیرا همه این سپاهیان نمى‏توانستند سواره نظام باشند ـ گزارش مزبور همچنین بر این امر تصریح دارد که در میان لشکریان فوق مردمان غیر عرب که او آن‏ها را مى‏شناخته وجود داشته است. او از این مردمان همواره به عنوان خراسانیان یاد مى‏کند. اینان که به «مسوّده» معروف بودند همگى ایرانى نبودند، بلکه در میانشان اعرابى بودند که اصلشان به ایران و سرزمینهاى شرق خلافت بر مى‏گشت. یک بخش از عرب‏هاى سپاه که مضّریه نامیده مى‏شدند، تحت رهبرى فرماندهى از قبیله تمیم(17) بودند. قبیله مزبور شامل گروهى از اعراب مى‏شدند که با کوفه، بصره، مرو، اصفهان و به طور کلى با سرزمینهاى شرق خلافت مرتبط بودند و هیچ‏گاه در سرزمین‏هاى غرب خلافت تماسى نداشتند تا اینکه نهضت عباسیان پاى آنان را به مصر و شمال آفریقا کشاند. قاتل مروان ـ عمربن اسماعیل ـ که پرچم‏دارى سپاه(18) را به عهده داشت اهل بصره بود. او به اعراب قبیله مذحج تعلق داشت اما در زمره موالى بود. او تحت شرایطى با مردانش به فارسى سخن مى‏گفت، و با شعار «جوانگان، دِهید»(19) [اى جوانان بزنید و بکشید] آنان را به جنگ ترغیب و تحریض مى‏کرد. قسمت عمده‏اى از سپاهیان عباسى بلافاصله بعد از کسب پیروزى‏هایى [در مصر و شمال آفریقا] به سرزمین‏هاى شرق باز گشتند و زمانى که صالح بن على در 137 ق / 755 م، مصر را ترک کرد اکثر اقامتگاه‏هاى نظامى آنان در العسکر رو به ویرانى نهاد. با این حال العسکر تا زمان احمدبن‏طولون باقى بود و به نظر مى‏رسد که تا آن هنگام به عنوان محل اقامت حکام عباسى و سربازانشان بوده است.(20) فهرست حکام مصر در میان سالهاى 132 ق / 750 م و 196 / 812 ـ سال وقوع جنگ بین امین و مأمون ـ نشان مى‏دهد که حکامى که اولین بار منصوب شدند در زمره حامیان اصلى عباسیان بودند، آنان در به قدرت رسانیدن عباسیان نقش مهم و مؤثرى داشتند. حکومت مصر غالباً به برخى از اعضاى خانواده عباسى، به ویژه افرادى که از خویشاوندان نزدیک خلیفه وقت بودند اعطاء مى‏شد. در خلال دورانى که شمارى از حکام غیر منسوب خلیفه، عهده‏دار حکومت مصر بودند، دیده مى‏شد که عده‏اى از آنان از میان فرماندهان نظامى و عده‏اى دیگر از حکام ایالات دیگر امپراتورى بودند و لذا این افراد بیش از آن که وابسته به طبقه نظامى باشند به طبقه دیوانسالاران تعلق داشتند. در سه یا چهار مورد، عرب‏هاى مصر به عنوان حکام آن دیار عمل کردند اما اصولاً چنین رویه‏اى غیر معمول و خلاف عرف بود، چرا که مطابق یک روال معمول، حکام مصر از سرزمین‏هاى شرق خلافت برگزیده مى‏شدند؛ تعدادى از این حکام ایرانى بودند، نظیر ابوعون از منطقه جرجان وهرثمة‏بن‏اعین که از خطه بلخ بود.(21)
اکثریت حکام از اعراب بودند اما بنابر ارتباط عمیقى که با ایران داشتند مى‏توان آنها را تلویحاً از پیروان و وابستگان به ایران، به حساب آورد. بدین‏ترتیب به نظر مى‏رسد که موسى‏بن‏کعب سال‏ها به عنوان داعى عباسیان در نقاط دور افتاده خراسان اقامت داشته است.(22) محمدبن‏اشعث در سال 130 هجرى، در دوران ابومسلم، حاکم فارس بود(23) و از خاندان مهلب بود که یزیدبن‏حاتم نیز به این خاندان تعلق داشت. بارها حکامى براى خراسان تعیین شده بود که از میان عباسیان بودند که اینان را مى‏توان به عنوان نمایندگان بین‏النهرین و ملتزمین رکاب خلیفه در بغداد دانست. یکى از خصایص بارز این گروه از حکام، تغییر مکرر آنان بود بنابراین مدت میانگین حکومت حاکمان، کمتر از یک سال و نیم بود. آمد و رفت مداوم حکام و ملتزمین‏شان مى‏بایست به نوبه خود، روابط میان مصر و ایران را سرعت مى‏بخشید اما چنین نشد.
نوع و شیوه سازماندهى سپاهیان در مصر، در دوره عباسیان به طور کامل روشن و مشخص نیست. صالح بن على «2000 مرد جنگى (مقاتل) به سپاهیان مستقر در مصر افزود»(24) شاید این عمل به معناى آن باشد که او تشکیلات نظامى را تا حد زیادى گسترش داد. به نظر مى‏رسد که عباسیان در مصر(25) با تأسیس «اربعا»، سربازان را به چهار لشکر تقسیم کرده بودند.
جاحظ در یکى از آثار خود اشاره مى‏کند که سپاهیان خلیفه به پنج لشکر تقسیم مى‏شده‏اند: خراسانى‏ها، ترک‏ها، وابستگان موالى یا پناه جویان (Clients)، عربها و «بنوى‏ها(26)» یعنى «ابناء»؛ این قسم پنجم نشانگر آن است که دو لشکر از لشکریان مستقر در مصر ایرانى بوده‏اند: خراسانى‏ها و ابناء. ورود هزار نفر از ابناء به مصر، در سال 194 هجرى در منابع گزارش شده است.(27)
به نظر مى‏رسد که نهادى به نام «شُرطه» به عنوان نیروى پیاده نظام دائمى بود. که هر گاه ضرورت ایجاب مى‏کرد براى تقویت آن از بقیه نیروهاى «اهل الدیوان» استفاده مى‏شد. در دوران حکمرانى حکام عباسى، دو شُرطه در مصر وجود داشته: یکى ]شرطه مستقر در]العسکرـ الشرطة العلیاـ(28) و دیگرى شرطه فسطاط. کندى در اثر خود فهرست کاملى از سران و فرماندهان شرطه را آورده است. طبق این فهرست در دوران مورد بحث ما، فرماندهان شرطه عمدتاً عرب و اکثراً از اعراب مصر بوده‏اند. اگر چه فهرست مزبور بیشتر مربوط به شُرطه فسطاط بود و اسامى فرماندهان شُرطه العسکر تنها یک یا دو بار در آن آمده است.(29)
این احتمال وجود دارد که سربازان مستقر در مصر، دو لشکر اصلى بودند: یکى عرب‏هاى مصر همانند شُرطهِ فسطاط و دیگرى سربازانى که متعلق به سرزمینهاى شرق خلافت بودند، این سربازان که در زمره حامیان اصلى حاکمان بودند، عمدتاً ایرانى بودند و با شرطه العسکر ـ الشرطة العلیا ـ ارتباط داشتند.
کندى در اثر خود اسامى سربازانى را که در قرن دوم (در دوران خلافت عباسیان) از خارج از مصر، به آن کشور وارد شده‏اند را ثبت کرده است. طبق نوشته او در سال‏هاى 143، 169، 172، 178، 191، 194 هجرى سربازان مورد اشاره وارد مصر شده‏اند. اگر چه بدون شک سنوات ورود سربازان تنها محدود به موارد مزبور نمى‏شود. در واقع در کتاب کندى مى‏خوانیم که اَسّرى بن‏الحکم که از اهالى خراسان و متعلق به «جُندِ» لیث بن فضل بوده، در دوره حکمرانى الرشید(30) وارد مصر شده است. بنابراین ورود او در میان سال‏هاى 182 و 187 یعنى در زمانى که لیث حاکم بوده اتفاق افتاده است و نه در یکى از سال‏هاى پیش‏گفته و احتمالاً اکثر حکام، بعضى از نفرات خود را وارد سپاه کردند. بنابر اسناد و مدارک موجود، بعضى از خانواده‏هایى که در دوران مورد بحث ما از سرزمین‏هاى شرق خلافت آمده بودند در مصر استقرار یافتند. به دو نفر از اعضاى خانواده مهلب در منابع اشاره شده، که به ترتیب 24 و 29 سال بعد از عزیمت یزیدبن حاتم در مصر بودند.(31) از قرن دوم خاندان عبدالجبار الازدى نخستین خراسانى‏هایى بودند که در سال 150 هجرى با مصر ارتباط داشتند لذا از اواسط قرن دوم به بعد رد پاى این خاندان در تاریخ مصر مشهود است. عبدالجبار که از صاحب منصبانِ منصوبِ منصور [خلیفه عباسى] در خراسان بود، در سال 141 هجرى به واسطه شورشى که ایجاد کرده بود، دستگیر و اعدام شد. خاندان عبدالجبار به دهلق انتقال داده شدند تعدادى از آنها در اثر تهاجم هندیان به اسارت درآمدند و بقیه که گریختند، بار دیگر موقعیت مطلوبى بدست آوردند.(32) به نظر مى‏رسد که آنها در راه فرار، به مصر رسیده باشند. استقرار سربازان عباسى در مصر، مهاجرنشین‏هایى را در آن کشور ایجاد کرد، نظیر مهاجرنشین‏هاى قیروان و بقایه در شمال آفریقا. چنان‏که یعقوبى به طور ضمنى به آنها اشاره کرده است.(33)
موقعیت خراسانى‏ها در مصر، در زمان جنگ میان امین و مأمون تقویت شد، زیرا خراسانى‏ها در این جنگ به طور طبیعى جانب مأمون را گرفتند. آنها سرانجام بر ایالتى از مصر تملک یافتند و در آنجا سلسله‏اى نیمه مستقل بنیان نهادند، سلسله‏اى که السّرى بن الحکم و فرزندانش در حدود یازده سال، از 200 تا 211 هجرى، در رأس آن بودند. خراسانى‏ها نه تنها قادر بودند که عرب‏هاى مصر را تحت سیطره و کنترل خود در آورند بلکه در میان خود نیز به جنگ و نزاع مى‏پرداختند. در ارتباط با این وقایع قابل ذکر است که خاندان عبدالجبار که پیشتر به آن اشاره شد در اواخر قرن دوم هجرى جزء افراد مهم و با نفوذ خراسانى‏ها در مصر بودند.(34) سرنگونى سلسله السّرى ] بن الحکم ] توسط عبداللّه‏ بن طاهر، که از ایرانیان اهل پوشنج [پوشنگ ]در نزدیکى هرات(35) بود، به منزله ورود آرام تعداد سپاهیان بیشترى از ایران به مصر بود. بسیارى از ایرانى‏ها به طور طبیعى در زمره پیروان عبداللّه‏ بن طاهر بودند. اسامى بعضى از آنها در منابع آمده است. در میان آن‏ها مى‏توان به افرادى از خاندان سامانى که حاکم اسکندریه بودند اشاره کرد.(36) در حدود چهار سال بعد، عبداللّه‏ بن طاهر با [طغیان[ یک سردار مشهور ایرانى به نام افشین مواجه شد. افشین در فکر پایان بخشیدن به آشوبها و ناآرامى‏ها بود. عملیات و اقدامات او در ایام دیدار مأمون [از خراسان [در سال 217 هجرى، هنوز ادامه داشت. بعد از عبداللّه‏ بن طاهر، تعداد قابل توجهى از حکام مصر، ایرانى بودند و عرب‏ها تقریباً به طور کامل از حوزه قلمرو نظامى حذف شدند. مى‏توان اسامى بسیارى از ایرانیان را در فهرست سران و فرماندهان و محافظان یافت، اما ترک‏ها که در مصر براى اولین بار در سال 214 هجرى ذکرى از آنان به میان آمده،(37) به تدریج ایرانیان را از امور نظامى کنار زدند و خود جانشین آنان شدند. چنان‏که تا زمان ابن‏طولون، ایرانیان کاملاً به حاشیه رانده شدند، به گونه‏اى که دیگر در مصر از موقعیت مهمى، در امور نظامى برخوردار نشدند.
درباره اکثر صاحب منصبان غیرنظامى در مصر، در قرن دوم هجرى آن چنان اطلاعات اندک و نادر است که حتى نمى‏توان تابعیت و ملیت آنان را دانست، امر خراج عموماً در دست حکام بود. ابوقطیفه (164ق)(38) و عمربن مهران (176 ق)(39) دو والى ویژه خراج بودند که به سرزمین‏هاى شرق خلافت تعلق داشتند. اسامى صاحب البرید به ندرت در منابع ذکر شده است: واضح(40) (169 ق) و یزید بن عمران(41) (174 ق) از سرزمین‏هاى شرق خلافت بودند. قاضیان مصر در ابتدا از اعراب مصرى بودند. نخستین قاضى غیرعرب مصرى که در سال 164 هجرى منصوب شد، کوفى بود، بعد از آن افرادى که از سرزمین‏هاى شرق خلافت بودند به کرّات به عنوان قاضى [مصر] منصوب شدند. العمرى که از سال 185 تا 194 هجرى در منصب قضا بود، اعمال فساد آمیز و فاسقانه رایج در بغدادِ زمان [هارون [الرشید را به مصر آورد. راویان مصر در قرن دوم از جمله دو تن خراسانى، احتمالاً مى‏بایست همراه با سپاه فاتح عباسى در اوایل قرن [دوم] به مصر آمده باشند، از این راویان دو تن اهل بصره و چهار یا پنج نفر از کوفه بودند.(42) وقتى عمر بن مهران عامل خراج شد، سرپرستى و نظارت به «ضیاع»[وعقار] نیز به او سپرده شد. وضع ضیاع و عقار هنگامى به روشنى معلوم مى‏شود که اشاره‏اى ضمنى به عامل زبید در البُحیره(43)(184 ق) شود. این امر نشان مى‏دهد که منطقه وسیعى از اراضى مصر، در آن زمان در تملک همسر خلیفه بوده است. در منابع، از عامل هرثمة بن اعین در ضیاع او در مصر به سال 196 هجرى سخن به میان آمده است.(44) در حالى که هرثمة تقریباً بیست سال قبل از تاریخ مذکور مصر را ترک کرده بود.
مى‏توان به صالح‏بن شیرزاد به عنوان فردى که در ایرانى بودنش هیچ تردیدى نیست اشاره کرد که در سال 214 هجرى عامل خراج بوده است(45) به نظر مى‏رسد که احمد بن محمد بن مدبّر(46) در سال 247، در مصر عامل خراج بوده است.(47) او این منصب را در زمان ورود ابن طولون در سال 254 هجرى نیز بر عهده داشته است. ابراهیم، برادر احمد، صاحب منصب مهم و برجسته‏اى در بغداد(48) بود. اگر چه نسبت خانوادگى او ـ رستیسانى(49) ـ به جایى نامعلوم اشاره دارد ولى با این حال او اصالتاً ایرانى بوده است. احمد در مصر داراى ملک و مایملک بود.(50) یوسف بن ابراهیم بن الدایه، برادر خوانده ابراهیم بن المهدى، یا به احتمال قوى برادر خوانده المعتصم، دبیر ابراهیم بن المهدى بود و توسط او در سامرا به کار گمارده شده بود. اندکى بعد از مرگ ابراهیم بن المهدى در سال 224 هجرى یوسف‏بن‏المهدى «به همراه خانواده و ملتزمینش به مصر نقل مکان کرد تا در املاک اشخاصى که در مصر اقطاعاتى داشتند به کشت و زرع بپردازد. در آن زمان قدرت فرماندهان ترک در دربار معتصم رو به فزونى، و قدرت ولى نعمتان آنها رو به افول بود. مصر کشورى حاصلخیز و غنى بود و بیشتر اراضى آن اقطاع داده شده بود. عواید و درآمدهاى مصر در دست احمد بن مدبّر (؟) و همکارانش بود. مصر از بلواها و نا آرامى‏هایى که توسط فرماندهان ترک در بغداد ایجاد مى‏شد، بسیار دور بود».(51)
یوسف بن ابراهیم ضیاع بسیارى در مصر داشت، که به نام او در سال 250 هجرى ثبت شده بود.(52) او در دوران حکمروایى ابن‏طولون در گذشت.(53) از برادر او، اسحاق، نیز در مصر ذکرى به میان آمده است.(54) احمد، فرزند یوسف، مؤلف زندگانى ابن‏طولون و آثار دیگر در میان سالهاى 330 و 340 درگذشت. به نظر مى‏رسد که او زندگانى خود را در مصر سپرى کرده باشد.(55)
در اینجا لازم است اشاره‏اى هم به یک بازرگان ایرانى به نام وثیمة‏بن‏الفرات شود که از ایران تا اسپانیا سفر کرد. او که در مصر رحل اقامت افکنده بود. در سال 235 هجرى در آنجا درگذشت. فرزند او، عُمارَه، که در سال 289 هجرى درگذشت، به عنوان یک مصرى محسوب مى‏شود و هر دوى آن‏ها مورخان مشهورى بودند.(56)
یکى از طرفداران المستنصر که در حوالى 247 هجرى با تغییر قیافه به مصر گریخته بود در فسطاط با عده کثیرى از اهالى بغداد مواجه شد. لذا از ترس شناخته شدن، در آن شهر احساس امنیت نمى‏کرد.(57)
طرفداران و هواداران ابن‏طولون عمدتاً ترکان بودند، اما در زمره آنان، نام شمارى از ایرانیان یا اهالى بین‏النهرین، نظیر الواسط نیز ذکر شده است. از جمله آنان مى‏توان به نام مورخِ [مشهور]احمدبن‏ابى‏یعقوب که از اعقاب واضح بود اشاره کرد. به نظر مى‏رسد که او سال‏هاى ابتداى زندگى خود را در سرزمین‏هاى شرق خلافت گذرانده باشد. او در سال 265 هجرى عامل خراج برقه بود.(58) و دو شعر در سوگ سقوط خاندان طولون در سال 292 هجرى سروده است. اگر چه او مصر را موطن خود نساخت، اما مدت زیادى از عمر خود را، در آنجا گذراند.(59) ابن‏طولون با گماردن دبیرى مصرى، به جاى دبیرى از عراق، از سنت مرسوم و معمول فاصله گرفت.(60) یکى از خاندان‏هاى بر جسته و مهم سرزمین‏هاى شرق خلافت که در دوران خاندان طولون در مصر استقرار یافت خاندان مادرایى‏ها بود. سمعانى معتقد است که خاندان مزبور از منطقه‏اى واقع در جوار بصره به مصر آمده بود.(61) نام یکى از اجداد آن‏ها رستم بود، از این نکته مى‏توان استنباط کرد که خاندان مزبور ایرانى‏الاصل بوده است. اصطخرى از آن‏ها به عنوان یک خاندان ایرانى یاد مى‏کند که توانسته بودند همانند برمکیان و خانواده سهل که ذوالریاستین به این خاندان تعلق داشت، در نظام دیوانسالارى [مصر[ موقعیت بالا و ممتازى را احراز کنند.(62) به نظر مى‏رسد که خاندان یاد شده در نیمه دوم قرن سوم، در بین‏النهرین داراى موقعیت و مرتبه نازل و پایینى بوده باشد.(63) در سال 272 هجرى یکى از افراد خاندان مزبور به نام على بن احمد به مصر آمده است.(64) او وزیر خمارویه و وزیر جیش که بعد از خمارویه روى کار آمده بود شد و در سال 283 هجرى در مصر ترور گردید.(65) به بقیه اعضاى خاندان مزبور، در تاریخ آن دوران مصر اشاره شده است. دو تن از افراد مهم آن‏ها به نام ابوزنبور و محمد بن على، فرزند وزیر خمارویه که تماس و ارتباط نزدیکى با مراکز اصلى ادارى در بغداد داشتند، و به دفعات مختلف به عنوان وزیر به خلیفه پیشنهاد شده بودند.(66) ابوزنبور مناصب مهمى را خصوصاً در ارتباط با خراج بر عهده داشت، او در سال 317 هجرى درگذشت.(67) محمد بن على، در اواخر دوران طولونیان از 283 تا 292 هجرى منصب وزارت را بر عهده داشت و بعد از آن نیز داراى مناصب مهم و عالى بود. او در 318 هجرى، ابوزنبور را به عنوان عامل خراج تعیین کرد و خود عملاً در زمان ورود اخشیدى‏ها حاکم واقعى مصر بود، اگر چه او با اخشیدى‏ها مخالف بود ولى با این حال در دوران این سلسله نیز موقعیت مطلوب و مناسبى را احراز کرد. سرانجام او در سال 345 هجرى در گذشت.(68) ابوزنبور ثروت هنگفتى که توسط خاندان مادرایى‏ها گردآورى شده بود را تنها در یک مورد خاص، مبلغى به میزان /000/100/1 دینار برآورد کرده است.(69) عواید و درآمدهاى خالص املاک محمد بن على در مصر به جز عواید حاصل از خراج مبلغى به میزان ـ/000/400 دینار بوده است.(70) آخرین فرد از خاندان مادرایى‏ها که ذکرى از او به میان آمده و در واقع یک مصرى محسوب مى‏شد، در 392 هجرى درگذشت.(71) خاندان ابن‏الفرات یکى دیگر از خاندان‏هاى برجسته و مهم سرزمین‏هاى شرق خلافت است که با مصر ارتباط داشته است. در حدود اواخر قرن سوم خاندان مزبور نفوذ زیادى در محافل رسمى ـ ادارى بغداد یافته بود چنانکه دو نفر از افراد این خاندان به مقام وزارت دست یافته بودند. مشهور است که اصل این خاندان از نهروان (72) در نزدیکى بغداد بوده است. اگر [دیدگاه [دکتر تلکویست (tallqvist) مبنى بر وجود رابطه میان این خاندان با نوفل بن الفرات (که در مصر در سالهاى 141 تا 143 ق، عامل خراج بوده)(73) و وثیمه و فرزندش عماره که پیشتر مورد اشاره قرار گرفت؛(74) صحیح باشد، باید گفت که ارتباط این خاندان با مصر، یک دوره بسیار طولانى را شامل مى‏شود، در حالى که به نظر مى‏رسد چنین رابطه‏اى محرز نبوده است. الفضل بن جعفر بن الفرات، برادرزاده وزیر بخت‏برگشته مقتدر، که به واسطه امر ازدواج، با خاندان الاخشید هم پیمان و متحد شده بود، توانست با تحرک و تلاش خود و نیز با حمایت‏هاى خود، از خاندان الاخشید زمینه سیطره آن‏ها را در مصر فراهم سازد. الفضل «بازرس و ناظر» سوریه و مصر بود و لذا در دوره حکمروایى الاخشیدى‏ها براى مدتى در مصر اقامت داشت. بعد از در گذشت او در سال 327 هجرى فرزندش جعفر، مشهور به حِنزابه یکى از صاحب منصبان اصلى و مهم حکومت اخشیدى شد و زمانى که فاطمیان روى کار آمدند او در مقام وزارت بود.(75) قضات مصر در قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم، اغلب از عرب‏هاى مصرى نبودند. عده‏اى اهل سوریه و بیشتر آن‏ها اهل بغداد بودند. راویان مصر در قرن سوم بنابر فهرست سیوطى عبارت بودند از: 2 نفر از کوفه، دو نفر از بصره، 2 یا 3 نفر از بغداد، 1 نفر از واسط، 1 نفر از رقّه، 3 نفر از مرو، 1 نفر از جرجان و 1 نفراز رى؛ در بخش مربوط به قرن چهارم تا سال 360 هجرى ارقام راویان به این ترتیب بود: 2 نفر از بغداد، 1 نفر از واسط، 1 نفر از مرو، 1 نفر از رى، 1 نفر از دینور، 1 نفر از قزوین، 1 نفر از نیشابور، 1 نفر از نِسا. برخى از مؤلفان و نویسندگان سرزمین‏هاى شرق خلافت که در دوران مورد اشاره با مصر ارتباط داشتند، جداى از متکلمین و فقها، در زمره افراد پیش‏گفته محسوب شده‏اند. ارائه فهرست کاملى از آنها کار مفیدى است. ابونواس، شاعر مشهور دربار [هارون] الرشید که احتمالاً ایرانى‏الاصل بوده، گرچه تاریخ اوایل زندگى او چندان واضح و روشن نیست، در یکى از سال‏هاى 190 یا 191 هجرى از مصر دیدار کرده است. عبدالملک بن هشام که اهل بصره و مؤلف سیره معروف پیامبر بود، در 218 هجرى در فسطاط در گذشت. وثیمه در سال 235 هجرى و فرزندش عماره در سال 289 هجرى درگذشتند. هر دو اینان مورخ بودند چنان‏که پیشتر مورد اشاره قرار گرفت. ابوبشر دولابى که اصالتاً اهل رى و مورخ بود، و درحدود 260 هجرى به مصر آمده بود،(76) در 310 هجرى در گذشت: به یعقوبى که از مورخان و جغرافى‏دانان این دوره بود، پیشتر اشاره شد. یموت بن المزّرى که اهل بصره بود و اغلب از مصر دیدار مى‏کرد در 304 هجرى درگذشت. به احمد بن یوسف بن الدایه که مورخ بود پیشتر اشاره شد. او در کتاب خود به نام مکافئه دو یا سه روایت نقل مى‏کند که یعقوبى آن را به وى منتسب نموده بود. مسعودى که از یک خاندان اهل بغداد بود و احتمالاً او را باید بزرگترین مورخ آن عصر دانست چند بار از مصر دیدار کرده بود. او در سال 354 هجرى در گذشت. عبداللّه‏الفرغانى ادامه دهنده و دنباله‏رو طبرى از مدتى قبل از سال 329 هجرى تا زمان مرگش در سال 362 هجرى در مصر سکونت یافته بود.(77)
نتیجه
از مباحث مطرح شده در این مقاله مى‏توان به اجمال نتیجه گرفت که هیچ سند و مدرکى دال بر وجود رابطه گسترده میان ایران و مصر تا اواخر امویان در دسترس نیست. هر چند شمارى از ایرانیان، حتى در قرن اول هجرى در مصر حضور داشتند در آن زمان تحرکات و جابجایى‏هایى از عراق به مصر وجود داشت. در دوران عباسیان ایرانیان بر مصر سلطه و سیطره داشتند و عملاً نوعى تسلط نظامى از سوى ایرانیان بر مصر به چشم مى‏خورد، که بیش از یک قرن به طول انجامید. به دنبال آن نظام دیوانسالارى و شیوه‏هاى حکمرانى ایرانى، توسط دبیران از عراق به مصر انتقال و تا مدت‏هاى مدیدى ادامه یافت. بهره‏کشى از مصر در جهت منافع وابستگان به دربار بغداد و دیگر افراد متعلق به سرزمینهاى شرق خلافت دقیقا از همان اوائل [فتح] مصر آغاز شده بود و به نظر مى‏رسد که این شیوه در بقیه دوران خلافت همچنان ادامه داشته است. چنین روالى سبب شد تا شمارى از ایرانیان و یا افراد ایرانى شده نه تنها در فسطاط بلکه در دیگر نقاط روستایى مصر حضور مستمر یابند. بعضى دیگر از آنان نیز به همین صورت به مصر آمدند. از جمله براى تحقیق و تفحص در آداب و سنن مصریان. مى‏توان حدس زد که یک جریان منظم تجارى میان بغداد و مصر وجود داشته است. اگر چه در منابع و مآخذ ذکر شده، تنها به یک بازرگان اشاره شده است.
پى‏نوشت‏ها:
1. گفتار حاضر ترجمه مقاله‏اى است با عنوان:
Rhuvon; Guest; "Relations Between persia And
Egypt under Islam up to The fatmid period"
برگرفته شده از کتابى با این مشخصات:
A volume of oriental studies, presented to Edward
G. Browne, on His 6oth Birthday (7 february 1922)
Edited By T. W. Arnold And Reynold A. Nicholson.
First published 1922 By university press. cambridge
Reprintid 1973 By philo press CV. Amesterdam.
2. تقى‏الدین [مقریزى]، [المواعظ والاعتبار فى ذکر] الخطط [و الآثار]، ج 1، ص 298.
3. ابن عبد الحکم، نسخه خطى موجود در موزه بریتانیا، برگ a 49.
4. همان، برگ b 48.
5. مُشتبه: [؟]، ص 334؛ [ابراهیم‏بن‏محمد] ابن‏دقماق،] الانتصار لواسطة عقد الامصار]، ج 4، ص 39 ؛ [جلال‏الدین] سیوطى [حسن المحاضرة]، ج 1، ص 131 ؛ [محمدبن‏یوسف] کندى، [کتاب الولاة و کتاب القضاة مصر]، ص 70.
6. کندى، همان، ص 28.
7. سیوطى، همان، ج 1، ص 128.
8. [محمدبن‏جریر] طبرى، [الرسل والملوک]، ج 1، ص 4 ـ 294؛ سمعانى [الانساب]، ص 288.
9. [مقریزى]، خطط، ج 1، ص 298.
10. ابوعبداللّه‏محمد ابن‏سعد، [الطبقات الکبرى]، ج 5، ص 391؛ سمعانى، همان، ص b 288؛ احمدبن‏محمد ابن‏عذارى] مراکشى، البیان المغزب فى اخبار الاندلس و المغرب]، ج 1، ص 15؛ [احمدبن‏محمد] مقّرى [تلمسانى، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب]، ج 1، ص 3.
11. طبرى، همان، ج 1، ص 2064؛ ابن عذارى، همان، ج 1، ص 24؛ کندى، همان، ص.
12. کندى، همان، [ص؟].
13. الرحمة الغیثیه، ص 3؛ سیوطى، همان ج 1، ص 114؛ کندى، [همان، ص ؟].
14. سیوطى، همان، ج 2، ص 7.
15. کندى، همان ص 62.
16. سیبلد (seybold)، ص 191.
17. کندى، همان، ص 99، 1، 9.
18. همان، ص 96.
19. طبرى، همان، ج 3، ص 51.
20. نگاه کنید به: خطط، ج 1، ص 304.
21. Bib. G. Ar., vii, 305.
22. [احمدبن‏داوود ابوحنیفه]، الاخبار الطوال، ص 337.
23. طبرى، همان، ج 2، ص 2001؛ [لسترنج در خصوص «فارس» مى‏نویسد: «در شمال باخترى قاین ناحیه‏اى است که آن را بنام دشت بیاض (دشت سفید) ضبط کرده‏اند و اکنون ایرانیان آن را دشت پیاز گویند. کرسى این ناحیه شهر «فارس» بود وحمداللّه‏ مستوفى درباره آن گوید ییلاق امن تون و گناباد است» جغرافیاى تاریخى سرزمینهاى خلافت شرقى. ترجمه محمود عرفان، علمى و فرهنگى 1367، ص 384./م]
24. کندى، همان، ص 103.
25. جاحظ، همان، ص 71.
26. جاحظ، ترجمه هارلى ووکر (HarLey Walker)با این مشخصات:
J.R.A.S. 1915, P. 637.
27. کندى، همان، ص 147.
28. مقریزى، خطط، ج 1، ص 304، 1، 30.
29. کندى، همان، ص 147.
30. همان، ص 148.
31. همان، ص 135، 138.
32. طبرى، همان، ج 3، ص 6 ـ 134.
33. Bib. Geo. Arab., Vii - 348 , 350.
34. کندى، همان، ص 165.
35. [شمس‏الدین‏احمد] ابن‏خلّکان،] وفیات الاعیان و انباءالزمان]، ج 1، ص 260، 235.
36. کندى، همان، ص 184.
37. همان، ص 188.
38. همان، ص 123.
39. طبرى، همان، ج 3، ص 626.
40. همان ج 3، ص 561.
41. کندى، همان، ص 384.
42. مطابق با فهرست سیوطى.
43. کندى، همان، ص 392.
44. همان، ص 149.
45. همان، ص 185.
46. یا، مدبِّر، هر دو تلفظ و بیان صحیح است.
47. [مقریزى]، خطط، به اهتمام ویت (Wiet)، ج 2، ص 81 یادداشت 1.
48. طبرى، [همان، ص ؟]؛ [ابوالفرج اصفهانى]، اغانى، ص 2.
49. ابن خلکان، همان، ج 2، ص 344.
50. ابن سعید، فرگ (Frag)، ص 16.
51. احمد بن یوسف، المکافئه (قاهره، 1914) مقدمه، ص 14.
52. همان، ص 115.
53. یاقوت [حموى]، [ارشاد الادیب معجم الاءباء]، ج 2، ص 159.
54. [احمد بن یوسف]، المکافئه، مقدمه، ص 2.
55. یاقوت، ارشاد، ص ؟.
56. ابن خلکان، همان، ج 2، ص 171.
57. احمدبن یوسف، المکافئه، ص 36.
58. ابن‏سعید: فرگ (Frag)، ص 62.
59. کندى، همان، ص 252 و 250.
60. ابن‏سعید: فرگ (Frag)، ص 15.
61. همان، برگ 499.
62. Bib. Geog. arab., i. 146.
63. هلال الصابى، [کتاب الوزراء]، ص 92.
64. فرزندش در همین سال در سن 14 سالگى به مصر آمد. مقریزى؛ خطط، ج 2، ص 155.
65. ابن سعید: همان، ص 163.
66. عریب: ص 73.
67. نگاه کنید به: هلال و عریب.
68. هلال؛ عریب؛ ابن سعید؛ خطط، ج 2 ص 155.
69. هلال: همان، ص 45.
70. مقریزى: خطط، ج 2، ص 155.
71. سمعانى: برگ 499.
72. هلال: همان، ص 8.
73. کندى همان، ص 109 و 108.
74. ابن سعید: همان، ص 94 و 93.
75. نگاه کنید به ابن سعید؛ ابن خلکان، ج 1، ص 110.
76. سمعانى: برگ b233.
77. موزه بریتانیا، نسخه خطى صَفَدى، ملحقات (Add) 2335، برگ 20، ذهبى،موجود در بخش نسخه‏هاى شرقى (Or=) برگ b79.
_________________