پژوهشى در باب جغرافى‏دانان اندلس و آثار آن‏ها (مقاله پژوهشی حوزه)

مسلمانان در طى هشت قرن حضورشان در اندلس میراث علمى بسیار گران‏سنگى را از خود بجاى گذاشتند. یکى از مهم‏ترین موضوعاتى که مورد توجه ویژه آنان قرار گرفت، جغرافیا بود. در این مقاله جغرافى‏دانان اندلس و تألیفات آن‏ها مورد بررسى قرار گرفته است. این آثار جغرافیایى را مى‏توان به شیوه‏هاى مختلفى تقسیم بندى کرد. تعدادى از آن‏ها به شکل مسالک و ممالک تألیف شده‏اند مهم‏ترین اثر در این زمینه کتاب المسالک و الممالک بکرى است که فقط بخش‏هایى از آن باقى مانده است. همچنین در اندلس به سفرنامه نویسى و تهیه نقشه‏هاى جغرافیایى نیز اهمیت ویژه‏اى مبذول شده است.
در این مقاله سعى شده تا آثار جغرافیایى که در هر یک از زمینه‏هاى فوق تألیف شده به اختصار مورد بررسى قرار گیرد.
علم جغرافیا در اندلس همزمان با علم تاریخ آشکار گردید، همان عواملى که باعث شد جغرافیا در شرق رونق گرفته و رشد کند، در اندلس نیز باعث رشد و رونق جغرافیا گردید، انجام سفر حج و مسیر کاروان‏ها به سوى حجاز هم‏چنین سفر علماى اندلس براى فراگیرى علم به شرق باعث توجه به علم جغرافیا گردید. در اندلس آثار جغرافیایى بسیارى تألیف شد برخى از آن‏ها از نظر علمى قابل رقابت با آثار جغرافى‏دانان بزرگ شرق بودند. نکته‏اى که در این آثار قابل توجه است این است که، مکتب بلخى و عراقى در اندلس طرفدارى ندارد. جغرافى دانان اندلس بیش‏تر از تألیفات لاتینى و فرانک‏ها و گوت‏ها که پیش از ورود اسلام به اندلس به نگارش درآمده بود، بهره بردند. مرزبندى ایالات و اندازه‏گیرى مسافت‏ها و تاریخ شبه جزیره و تاریخ بعضى از سرزمین‏ها و شهرها را از اهالى اندلس فرا گرفتند. بسیارى از اسامى شهرها و مناطق جغرافیایى را نیز از ساکنان اولیه اسپانیا فراگرفتند.(1)
عوامل مؤثر در منابع جغرافیایى اندلس
تأثیر آثار یونانى و رومى را در منابع جغرافیاى اسلامى اندلس نمى‏توان انکار کرد. جغرافى‏دانانى همچون مارسیانوس،(2) افیینوس،(3) اپیانوس(4) و بلینیوس(5) توصیفاتى از اندلس آوردند که مورد استفاده مسلمانان قرار گرفت.(6)
از علماى دیگر استرابون است. او به اسپانیا سفر و برخى مناطق آن را توصیف کرد و قسمت باریکى را که شبه جزیره را به اروپا وصل مى‏کند، برزخ نامید. نظرات او در مورد حدود اندلس در نوشته‏هاى اسلامى نفوذ کرد.(7) گرچه جغرافى‏دانان اندلس تحت تأثیر تقسیم بطلمیوس قرار نگرفتند اما برخى تقسیمات او را در مورد شبه جزیره اندلس پذیرفتند.
یکى از جغرافى‏دانان اندلس که تأثیرى در جغرافیاى اسلامى اندلس گذاشت اوروزیوس(8) (385 ـ 420 میلادى) بود، که اعراب او را هروشیش نامیدند. تقسیمات او در مورد اندلس مورد استفاده مسلمانان قرار گرفت.(9)
تقسیم‏بندى آثار جغرافیایى اندلس
آثار جغرافیایى اندلس را مى‏توان به چندین دسته تقسیم‏بندى کرد. بیش‏ترین آثار نویسندگان اندلس در دو موضوع مسالک و ممالک و سفرنامه تألیف گردید. در کنار این دو نوع، تألیف بر پایه هفت اقلیم و معجم نویسى و عجایب و غرایب و هم‏چنین تهیه نقشه‏هاى جغرافیایى را از نظر دور نداشته‏اند. برخى از آثار جغرافیایى در دو زمینه قابل طرح مى‏باشند. در این تقسیم‏بندى که توسط نگارنده انجام شده به تمامى آثار جغرافیایى اندلس توجه شده است.
برخى از شخصیت‏هایى را که در این مقاله از آنان سخن گفته شده، به عنوان یک جغرافى‏دان نمى‏توان معرفى کرد بلکه سفرها و فعالیت‏هاى جغرافیایى آن‏ها در منابع دیگر آمده است، به عنوان نمونه مى‏توان به یحیى الغزال و مغرورین اشاره کرد. مؤلفین آثار جغرافیایى اندلس از منابع شرق نیز بهره برده‏اند که با مقایسه آن‏ها متوجه میزان تأثیر پذیرى ایشان مى‏شویم.
مسالک و ممالک:
اولین دسته که مورد بررسى قرار مى‏گیرد آثارى هستند که به شیوه مسالک و ممالک تألیف شده‏اند. علماى اندلس از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم به این شیوه نگارش توجه نمودند. نخستین فردى که در این موضوع کتابى تألیف کرد «ابوعبدالله محمدبن یوسف الوراق» (293 ـ 363ه) مى‏باشد. او در دربار «حکم المستنصر» (350 ـ 366ه) به فعالیت‏هاى علمى مى‏پرداخت و براى خلیفه کتاب بزرگى به نام «مسالک افریقیه و ممالک‏ها» را تألیف کرد. هم‏چنین در اخبار ملوک افریقیه و جنگ‏هاى آن‏ها و غلبه کنندگان بر آن‏ها کتاب دیگرى به نگارش درآورد. به لحاظ اطلاعات جامعى که در مورد شهرهاى شمال افریقا داشته به دستور خلیفه حکم المستنصر آثار جغرافیایى را در مورد این شهرها تألیف نمود. ابن عذارى و بکرى از کتاب محمدبن یوسف استفاده بسیار برده‏اند. در حقیقت او اولین فردى است که روش جغرافیاى اقلیمى را در اندلس متداول نمود.
در نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم خانواده‏اى در اندلس ظهور کردند که موسوم به «آل رازى» هستند از این خانواده سه نفر شناخته شده‏اند اولین آن‏ها «محمدبن موسى رازى» (م 273) است او ساکن قرطبه بوده و در تاریخ و جغرافیا و گیاه‏شناسى تخصص داشته است. اثر وى کتابى است به نام «الرایات».(10) این کتاب موجود نیست ولى بخش‏هایى از آن را مى‏توان در آثار دوره‏هاى بعدى یافت موضوع اصلى کتاب تاریخ و جغرافیاى اندلس است.
مهم‏ترین فرد این خانواده «احمدبن محمد رازى» (274 ـ 344ه) است. در حقیقت او را باید پدر جغرافیا و تاریخ اندلس دانست. احمدبن محمد یکى از آثار اوروزیوس را ترجمه کرد. شخصیت ادبى احمدبن محمد در منابع مورد تمجید قرار گرفته است.(11) اثر مهم جغرافیایى او که به شیوه مسالک و ممالک نگاشته است «مسالک الاندلس و مراسى‏ها و امهات‏ها و اجنادها السته» است(12) که در واقع مقدمه‏اى جغرافیایى بر تاریخ کبیر رازى مى‏باشد. این کتاب باقى نمانده ولى منابع دوره‏هاى بعد از آن استفاده فراوان برده‏اند.(13)
ترجمه بخشى از این اثر به زبان پرتقالى توسط جیل پیریذ Gilperez در قرن چهارده میلادى صورت گرفته است.(14) این ترجمه سه قسمت دارد بخش اول آن «صفة الاندلس» نامیده شده که توصیفاتى از شهرهاى مختلف اندلس آورده است دو قسمت دیگر مربوط به موضوعات تاریخى است.(15) این ترجمه داراى اشتباهات فراوانى است از این ترجمه به زبان اسپانیایى ترجمه‏اى صورت گرفته که این ترجمه نیز داراى اشتباهات بسیارى است. شیوه تألیف رازى مورد تقلید نویسندگان دوره‏هاى بعد قرار گرفت و موقعیت او در اندلس همچون ابن‏حوقل و مقدسى در شرق مى‏باشد.(16)
سومین فرد از این خانواده عیسى‏بن احمدبن محمدبن موسى‏رازى است که دو کتاب در تاریخ اندلس به نام‏هاى «تاریخ الاندلس» و «حجاب خلفاء الاندلس» داشته است متأسفانه هر دو اثر وى از بین رفته‏اند(17) و بیش از این اطلاعى نداریم.
از نویسندگان قرن پنجم که در این زمینه اثرى را تألیف نموده است «احمدبن عمربن انس» (393 ـ 378) معروف به «العذرى» است. العذرى را با نام «ابن الدلایى» مى‏شناختند. او به همراه پدرش به مکه سفر کرد و از استادان این شهر بهره برد و مدت 10 سال در کنار مسجدالحرام به تحصیل علم پرداخت و چندین اثر در مکه تألیف نمود.(18) در منابع هیچ اشاره‏اى به این‏که العذرى به جغرافیا پرداخته است، نشده و تنها او را فردى معرفى کرده‏اند که به حدیث مى‏پرداخته، اما ادریسى و یاقوت از او به عنوان یک جغرافى‏دان یاد کرده‏اند.(19) اثر جغرافیایى عذرى که یاقوت از آن نام مى‏برد «نظام المرجان فى المسالک و الممالک» مى‏باشد.(20) بخشى از این اثر توسط دکتر عبدالعزیز الاهوانى در مرکز مطالعات اسلامى مادرید تصحیح و چاپ شده است. در این چاپ به ایالت‏هاى تدمیر،(21) بلنسیه،(22) سرقسطه،(23) و شقه،(24) قرطبه،(25) البیره،(26) اشبیلیه،(27) لبله،(28) شذونه(29) و الجزیرة الخضراء(30) مى‏پردازد. مؤلف در توصیف این ایالت‏ها به موضوعات تاریخى نیز توجه داشته و به احمدبن محمد رازى و پسرش عیسى اعتماد کرده و حوادث و مطالب تاریخى را پس از آن‏ها تا روزگار خود ادامه داده است.
عذرى در هر فصل یکى از کوره‏هاى اندلس را توصیف مى‏کند و یک یک شهرهاى آن کوره‏ها را شرح مى‏دهد و اهتمام ویژه‏اى به راه‏ها و مسافت‏ها و محله‏ها دارد و مسافت‏ها را به دقت ذکر مى‏کند. توصیف عذرى به روش مسالک و ممالک مى‏باشد او به عجایب و غرایب نیز توجه دارد ولى بین این موضوع و توصیف جغرافیایى اختلاط به وجود نمى‏آورد این کتاب یکى از مآخذ اصلى اثر شاگردش بکرى بوده است.(31) ادریسى، زکریاى قزوینى و هم‏چنین حاجى خلیفه در مقدمه جهان نما نیز از آن بهره برده‏اند.(32)
بزرگ‏ترین جغرافى‏دان اندلس «ابوعبیدالله البکرى» (405 ـ 478) است. او در شهر شلطیش(33) متولد شد و در قرطبه رشد کرده و به تحصیل علم پرداخت. اهمیت ادبى او باعث شده تا معاصرانش وى را مورد تحسین قرار دهند.(34) وى دو کتاب درباره جغرافیا نوشته است:(35) «المسالک و الممالک» و «معجم ما استعجم من اسماء الامکنة و البقاع». آن چه که در این جا مورد نظر ما است «المسالک و الممالک» وى است. تمامى این اثر باقى نمانده بلکه بخشهایى از آن در کتابخانه‏هاى مختلف دنیا به صورت خطى باقى مانده است. قسمتى از المسالک و الممالک به جغرافیا و بخش‏هایى نیز به موضوعات تاریخى و تمدنى اختصاص دارد. بکرى ابتدا از هند شروع کرده و سپس چین و ایران را مورد بررسى قرار داده است. پس از آن از روم بحث مى‏کند این بخش را از اوروزیوس گرفته است. بلاد صقالبه و روس در ادامه کتاب مورد بررسى قرار گرفته و سخنش را با جلالقه به پایان برده است. بخش‏هاى دیگرى از این کتاب بصورت خطى در کتابخانه‏هاى مختلف دنیا باقى مانده است، از جمله در کتابخانه قرویین فاس بخشى موجود مى‏باشد که به جغرافیاى ایران و مصر و مغرب و قسمتى از اندلس و در قسمت دیگرى از نسخه خطى آن به توصیف جغرافیاى شام و جزیره العرب مى‏پردازد.(36)
در حقیقت کتاب المسالک و الممالک بکرى که متأسفانه فقط بحش‏هایى از آن باقى مانده از وسیع‏ترین کتاب‏ها در این زمینه مى‏باشد که در حدود 460ه تألیف شده و به جغرافیاى تمام عالم اسلام پرداخته است. ویژگى خاص بکرى توجه به بیان وقایع تاریخى است که با دقت و توصیف کامل آورده است. هدف بکرى از تألیف این اثر پاسخ دادن به نیازهاى ادارى بود. این اثر مورد استفاده جغرافى‏دانان دوره‏هاى بعد قرار گرفته است.(37) کتاب معجم ما استعجم پس از این مورد بررسى قرار خواهد گرفت.
در قرن ششم هجرى کتابى به شیوه مسالک و ممالک با عنوان «فرحة الانفس» تألیف شد نویسنده این اثر «محمدبن ایوب بن غالب غرناطى» است. او از دانشمندانى است که براى اندلس فواید بسیارى داشته اما کمتر شناخته شده است. فرحة الانفس از دو قسمت تشکیل شده: جزء اول در جغرافیاى اندلس و خطط و به شیوه مسالک و ممالک با عنوان «فرحة الانفس للآثار الاولیه التى فى الاندلس»(38) مى‏باشد. جزء دوم در اخبار گروهى از دانشمندان اندلس تحت عنوان «فرحة الانفس فى فضلاء العصر من اهل الاندلس»(39) است. بخش جغرافیایى اندلس از کتاب احمدبن محمد رازى گرفته شده و تا حد زیادى با ترجمه‏هاى پرتغالى و اسپانیایى اثر رازى منطبق است. ابن‏غالب بخش‏هایى از مقدمه رازى را آورده و به برخى از کوره‏ها اکتفا کرده و قسمت‏هایى را حذف کرده است و با این کارش بخش‏هایى از کتاب رازى را براى ما حفظ نموده است. اثر ابن غالب مورد استفاده نویسندگان سده‏هاى بعد بویژه مَقَّرى قرار گرفته است.(40)
یکى از محققان و مؤلفان بزرگ قرن هشتم «لسان الدین‏بن خطیب» (713 ـ 776) است در مورد زندگى و آثارش در پایان الاحاطه بحث مفصلى شده است. ابن خطیب را باید آخرین فردى شمرد که در موضوع مسالک و ممالک رساله‏اى تألیف نموده است. بیش‏تر مطالب جغرافیایى او در مورد سفرهایى است که انجام داده و جغرافیاى غرناطه براى او اهمیت ویژه‏اى داشته است که در جاى خود در این مورد به تفصیل بحث خواهیم کرد متأسفانه تعداد زیادى از آثار وى نیز از میان است.
از بین آثار باقى مانده چهار رساله از ابن‏خطیب موجود است که به موضوعات جغرافیایى اختصاص دارد. این رسایل توسط دکتر احمد مختارالعبادى با عنوان «مشاهدات لسان الدین بن خطیب فى بلاد المغرب و الاندلس» چاپ شده است. رساله اول و چهارم به شیوه سفرنامه نویسى، رساله دوم مقایسه‏اى بین شهر سلا و مالقه(41) و تنها رساله سوم به روش مسالک و ممالک است عنوان این رساله که اهمیت آن از سایر رساله‏ها بیش‏تر است، «معیار الاختیار فى ذکر المعاهد و الدیار» است. مؤلف آن را به دو مجلس تقسیم کرده است:
مجلس اول اختصاص به شهرهاى اندلس و مملکت غرناطه(42) در نیمه دوم قرن هشتم هجرى دارد و در آن 35 شهر از اندلس را که در آن زمان در دست مسلمانان بوده شرح کرده است. ویژگى خاصى که ابن خطیب در نوشته‏هایش دارد، استفاده از کلمات مسجع است با این کار به نوشته خود زیبایى و لطافت خاصى مى‏بخشد. ابن‏خطیب به دقت در مورد هر شهر و منطقه‏اى توضیح مى‏دهد شاید بتوان گفت توضیحات او از این شهرها در سال‏هاى 760 تا 763 که این اثر را تألیف نموده بى‏نظیر باشد و حس وطن‏دوستى ابن خطیب در شرح و توضیح شهرهاى غرناطه متجلى مى‏شود.(43)
مجلس دوم از این رساله به شهرهاى مغرب پرداخته و 16 شهر از مغرب رابا شرح و بسط بیش‏ترى نسبت به اندلس آورده است،(44) علت این مسئله این است که وى در زمانى که مشغول تألیف این رساله بود در شهر سلا و تحت نظارت سلطان مغرب قرار داشته است. او با این رساله توجه همگان را به شهرهاى در حال سقوط اندلس و هجرت اهالى آن‏ها به شهرهاى مغرب جلب نمود. به هر حال این رساله ابن‏خطیب آخرین اثر جغرافیایى است که در اندلس تألیف شد.
سفرنامه:
اندلس به لحاظ دورى از سایر کشورهاى اسلامى و مسافتى که تا حجاز و شهرهاى مقدس مکه و مدینه داشت، هم‏چنین موقعیت علمى پایین‏ترش نسبت به شهرهاى مصر و شام و ایران، باعث شد تا طالبان علم تمایل شدیدى به مسافرت به شرق پیدا کنند. سفرنامه‏هاى باقى مانده اطلاعات ذى قیمتى از زندگى، آداب و رسوم، استادان و مراکز علمى و سایر ویژگى‏هاى شهرهاى شرق عالم اسلام در اختیار خواننده قرار مى‏دهد. در کنار سفرنامه‏هایى که به شرق پرداخته، سفرنامه‏هاى دیگرى به تحریر درآمد که موضوع اصلى آن‏ها کشورهاى اروپایى بود. برخى از این سفرها مأموریت سیاسى بوده است.
اولین فردى که اخبار سفر او به اسکاندیناوى و کشور دانمارک فعلى در منابع آمده است «یحیى بن حکم بکرى» (153 ـ 250 ه) معروف به «غزال» است. او را به جهت زیبایى غزال نامیده‏اند. آن چه باعث شهرت وى شده است سفارت‏هایى است که در زمان عبدالرحمن دوم داشته است. اندلس در سال 230 ه شاهد حمله نورمان‏ها از مناطق شمالى به شهر اشبیلیه(45) و غارت این شهر بود. عبدالرحمن با نیروهایش به دفاع از شهر برخواست و پس از مدتى آن‏ها را شکست داده و وادار به بازگشت نمود.(46) پس از این شکست نورمان‏ها، افرادى را نزد عبدالرحمن فرستادند و از او درخواست صلح نمودند. عبدالرحمن یحیى الغزال را به جهت این‏که به چند زبان آشنایى داشت و از فصاحت و بلاغت برخوردار بود مأمور این سفارت نمود.
سفر غزال به سوى جزایر نورمان‏ها از طریق اقیانوس اطلس و با کشتى انجام پذیرفت. غزال به محل سکونت نورمان‏ها در دانمارک فعلى رفته و مورد استقبال پادشاه آن قرار گرفت. برخى از محققین جدید نام پادشاه نورمان‏ها را «تورجایوس» که نام عمومى پادشاهان آن‏ها بوده ذکر کرده‏اند.(47) نورمان‏ها همگى مسیحى بودند و تنها تعداد اندکى از آن‏ها، آتش پرست بودند داستان ملاقات غزال و همسر پادشاه نورمان‏ها در منابع به تفصیل آمده است.
غزال پس از انجام مأموریت سیاسى‏اش به سوى اندلس حرکت کرد نورمان‏ها تا سنت یعقوب با او همراهى کردند و غزال از این شهر به قشقاله(48) و از آن‏جا به طلیطله(49) مسافرت کرد و پس از گذشت بیست ماه نزد عبدالرحمن بازگشت و نامه پادشاه نورمان‏ها را به عبدالرحمن داد(50) مسیر بازگشت وى از دریاى شمال و از طریق مرزهاى شمالى اندلس بود.
غزال در زمان عبدالرحمن به سفر دیگرى نیز اعزام شد. این سفارت به قسطنطنیه و دربار روم شرقى بود. اخبار این سفارت را ابن حیان در المقتبس و برخى منابع دیگر آورده‏اند. چگونگى انجام این سفارت و مسیر سفر به قسطنطنیه به درستى مشخص نیست. تنها موضوعى که مورد توجه مورخان قرار گرفته اشعارى است که غزال در وصف همسر امپراطور سروده است. این مأموریت با موفقیت به انجام رسید و غزال با هدایاى امپراطور روم نزد عبدالرحمن بازگشت.(51) غزال در اندلس، زریاب را که از نزدیکان خلیفه بود مورد هجو قرار داد و در اثر همین هجو از اندلس به عراق تبعید شد از این سفر غزال و دوران تبعید وى مطلبى در منابع نیامده است.(52) غزال پس از بازگشت به اندلس به سرودن شعر روى آورد و در سال 250ه فوت کرد.
یکى از سفرهاى دیگرى که اخبارش در منابع آمده سفرى است که به «مغرورین» معروف شده است. ادریسى در مورد آن‏ها مى‏نویسد: در قرن سوم هجرى هشت جوان پسر عمو که بعدها به مغرورین معروف شدند از شهر لشبونه خارج شدند و سوار بر کشتى وارد دریاى ظلمات گردیدند تا آن چه را که در دریاست و پایان آن را بشناسند مدت یازده روز با بادهاى شرقى در دریا رفتند و به دریایى رسیدند که موج‏هاى عظیمى داشت. سپس دوازده روز به سوى جنوب کشتى رانى کردند تا به جزیره‏اى به نام جزیرة الغنم رسیدند. در این جزیره گوسفندى گرفتند و ذبح کردند، ولى گوشت آن را تلخ یافتند و هیچ کس نتوانست از آن گوشت بخورد. پس از آن به جزیره دیگرى رسیدند فرمانرواى جزیره آن‏ها را با چشم بسته به محلى به نام قاره فرستاد که پس از سه روز و سه شب به آن‏جا رسیدند و از بربرها شنیدند که در جنوب مراکش هستند و تا شهرشان دو ماه راه است. در محل پیاده شدنشان بعدها بندر آسفى ساخته شد.(53)
گرچه اخبار این سفر تا حدودى آشفته است اما برخى محققان معتقدند جزیره اولى که در اخبار سفر آمده جزیره مادیره و دومى یکى از جزایر قنارى است.(54) علامه مصطفى شهابى ساحلى را که مغرورین در آن پیاده شدند یکى از جزایر آمریکاى جنوبى در دریاى کارائیب مى‏داند.(55)
در قرن چهارم گزارش سفرى به اروپا توسط یکى از علماى یهودى معاصر حکم المستنصر به نام «ابراهیم‏بن یعقوب» تألیف شد. بنابراین گزارش ابراهیم به آلمان و شرق اروپا و بلاد صقالبه سفر کرده و در سال 354 به جنوب آلمان رفته و در ماگدبورگ با امپراتورى اوتو ملاقات کرد. وى اطلاعات وسیعى از امیرنشین‏هاى صقلاب اروپاى قرون وسطى ارایه مى‏دهد و از چهار امیرنشین بلغارستان، لهستان، چک و ناکون سخن رانده است. هم‏چنین از برخى شهرهاى ساحلى یا نزدیک ساحل فرانسه و هلند و آلمان توضیحات مفصلى ارایه مى‏کند.
ابراهیم‏بن یعقوب به اندلس و جغرافیاى آن آشنایى داشته به گونه‏اى که مطالبش مورد استفاده جغرافى نویسان سده‏هاى بعد قرار گرفته است.(56) یاکوب یکى از مستشرقینى است که در مورد ابراهیم بن یعقوب تحقیقات زیادى انجام داده است. او با مقایسه قزوینى و بکرى به این نتیجه رسیده است که دو شخصیت عربى به آلمان سفر کرده‏اند. وى معتقد است در یک زمان دو نفر به صورت جداگانه به دربار اتوى اول اعزام شدند، اولى از طرف فاطمیان که از شمال افریقا و از راه دریا به طرف ایتالیا و جنوب آلمان رفت و دیگرى از طرف خلیفه قرطبه از اندلس به محاذات اقیانوس اطلس و دریاى شمال حرکت کرد و به دریاى ماینتس رسید. با این دو سفارت دو نفر همراه بوده‏اند و هر کدام سفرنامه‏اى به جا نهاده‏اند و نام هر دو ابراهیم بوده است.(57)
پایه‏گذار واقعى سفرنامه نویسى «عبدالله‏بن احمدبن عربى» (468 ـ 543ه) مى‏باشد. ابن‏عربى در اشبیلیه متولد شد و در هفده سالگى از اشبیلیه به طرف شمال افریقا مسافرت کرد. از شمال افریقا به مصر و بیت‏المقدس و شهرهاى فلسطین و شام رفت و در حدود سال 490ه به بغداد وارد شد. در طول سفر از محضر علماى هر شهرى بهره مى‏برد. سفر او به مکه دو سال به طول انجامید. وى در مسیر بازگشت نیز از همان شهرها و مناطقى که گذشته بود عبور کرد و به اشبیلیه رسید و تا آخر عمرش به تدریس و تألیف مشغول گردید.(58)
ابن‏عربى سفرنامه‏اش را به نام «ترتیب الرحله للترغیب فى المله» نوشت. این سفرنامه اولین اثر جغرافیایى از این نوع در اندلس مى‏باشد(59) متأسفانه اصل کتاب باقى نمانده، اما در منابع دیگرى مى‏توان بخش‏هایى از این کتاب را یافت. در زمان مؤلف خلاصه‏اى از آن به نام مختصر ترتیب الرحله تهیه شد.(60) مقرى از این اثر به نیکى یاد مى‏کند و برخى توضیحات ابن‏عربى در مورد قبة الصخره، مسجدالاقصى، مدینة السلام، مکه و برخى استادان و توصیف مناطق و شهرهاى مختلف را از آن اخذ کرده است.(61)
معاصر با ابن‏عربى جغرافى‏دان دیگرى به نام «ابوحامد غرناطى» (473 ـ 565ه) ظهور کرد که سفرهاى او به مراتب بیش‏تر و گسترده‏تر از ابن‏عربى است. ابوحامد غرناطى در شهر غرناطه متولد شده و در اقلیش(62) رشد کرد و پس از آن‏که مدتى به فراگیرى علم مشغول بود در سال 508ه سفرى به شرق نمود. او ابتدا به اسکندریه و سپس به قاهره مسافرت نمود و در آن‏جا از برخى علماى شهر استماع حدیث نمود و پس از مدتى به وطنش بازگشت.(63) غرناطى براى بار دوم به جمع آورى توشه پرداخت و در سال 511ه اقدام به سفر نمود و در سفر دوم از جزیره سردانیه و سیسیل گذشت و سپس به اسکندریه و قاهره سفر کرد.(64)
ما نمى‏دانیم که آیا او به وطنش بازگشته و براى بار سوم اقدام به سفر نموده یا از همین سفر به سوى مشرق رفته است. از روایت مقرى مستفاد مى‏شود که غرناطى در سال 516ه در بغداد بوده(65) و 4 سال در این شهر اقامت داشته است. او در بغداد مورد عنایت و توجه وزیر ادیب و فقیه یحیى‏بن هبیرة قرار داشت و کتاب «المغرب عن بعض عجائب المغرب» را براى کتابخانه او نوشت و سپس به سوى شرق سفر نمود. او در سال 524 ابهر در ایران را دید و سپس از دریاى قزوین عبور کرده و به سخسین بر ساحل رود ولگاى اوسط و در سال 530ه به بلاد ولگاى ادنى رسید. پس از 15 سال در 545 ه به بلاد مجار رفت و در 553 به سخسین بازگشته و خوارزم را در 554 مشاهده کرد. از این شهر براى اداى حج در سال 555 به حجاز رفت و پس از انجام مراسم حج به بغداد سفر کرده و پناهنده ابن هبیره گردید. در 557 از موصل دیدن کرد و از آن‏جا متوجه حلب گردید. دمشق آخرین شهرى بود که به آن مسافرت کرد و در این شهر در سال 565ه فوت کرد.(66)
اثر مهمى که از غرناطى باقى مانده «تحفة الالباب و نخبة الاعجاب» مى‏باشد. این اثر غرناطى بر اساس عجایب و غرایب نوشته شده و قزوینى از آن استفاده فراوانى برده است.(67)
گرچه در این اثر مسیر دقیق مسافرت غرناطى ضبط نشده اما از روى سالِ ورود به هر شهر مى‏توان مسیر مسافرت او را فهمید.(68) مطالب جغرافیایى تحفة الالباب بسیار ضعیف است. یک سوم کتاب مطالبى است که خود شخصا دیده است. مسلمانان در مجارستان و بلغار و حوزه رود ولگا و قبایل قفقاز مورد توجه خاص او قرار داشته است.(69) این اثر غرناطى در قرن ششم باعث جلب توجه همگان شد، زیرا از مناطقى بحث کرده بود که کم‏تر مسلمانى به آن‏جا رفته بود.
اوج سفرنامه نویسى اندلس اثر «ابن جبیر» (540 ـ 614ه) است. ابن‏جبیر در سال 540 در شهر بلنسیه یا شاطبه متولد شد. نسبش به مردى که از پیشقراولان بلج بن بشر(70) بود، مى‏رسد. ابن جبیر پس از تحصیلات مقدماتى به غرناطه رفت و در کنار پدرش به خدمت موحدین مشغول شد. چون در لغت و ادبیات و فقه و سرودن شعر علم وسیعى داشت لذا جایگاه والایى نزد ابوسعید بدست آورد.(71)
امیرابوسعیدبن عبدالمؤمن از امیران موحدى از ابن‏جبیر خواست تا کتابى براى او درباره شراب بنویسد و پیاله شرابى را به او داد اما وى نپذیرفت. ابوسعید اصرار کرد تا وى را وادار به خوردن شراب نماید و به او اموالى را داد، اما ابن‏جبیر تصمیم گرفت با این اموال به سفر حج برود.(72)
ابن‏جبیر سه بار به شرق سفر کرد. سفر اول او در سال 578ه از غرناطه شروع شد و اسکندریه و شام و عراق و جزیره(73) را دید و سفرنامه‏اى که از او باقى مانده با نام «الرحله الکنانى» شرح همین سفر است.(74) او در طول سفر دقت خاصى در ضبط تاریخ ورود به هر شهر داشت و به مزارها و مکان‏هاى مقدس توجه ویژه‏اى نمود، هدفش از این سفر رسیدن به حجاز و انجام مراسم حج بود. ابن جبیر در زمانى به این مسافرت رفت که صلیبیان در شام بودند و مشاهدات وى از شهرهاى شام منبع بسیار خوبى براى شناخت وضعیت شهرهاى شام در آن مقطع زمانى است. در مسیر بازگشت، از شهر صور با کشتى به سوى اندلس حرکت کرد. کشتى او در نزدیکى سیسیل شکسته شد و مسافران آن توسط گیوم پادشاه سیسیل نجات یافتند. ابن‏جبیر از شهرهاى سیسیل گزارش‏هایى جالب توجه ارائه مى‏دهد. وى در سال 581ه به اندلس بازگشت.(75) ابن‏جبیر از سال 585 تا 587 سفر دومش را به شرق انجام داد این سفر که پس از شنیدن خبر فتح بیت‏المقدس بدست صلاح‏الدین بود از نظر سیاسى براى او اهمیت خاصى داشت.
بار سوم پس از مرگ همسرش عاتکه به حج رفت و پس از اقامت طولانى در مکه به بیت‏المقدس و مصر و اسکندریه سفر کرد و تا پایان عمرش در اسکندریه به تحصیل و تدریس اشتغال داشت.(76) از سفر دوم و سوم اطلاع چندانى در اختیار نداریم. سفرنامه ابن‏جبیر از زیبایى و روانى خاصى برخوردار است و در حقیقت سفرنامه او را مى‏توان بهترین اثر در این زمینه در اندلس بشمار آورد.
همزمان با ابن‏جبیر «ابوالعباس احمد الشریشى» (در گذشته به سال 616 یا 619ه) براى تحصیل علم به مشرق سفر کرد در منابع اسمى از سفرنامه وى نیامده و آثارى که از او یاد شده بیش‏تر در مورد موضوعات ادبى و فقهى است،(77) اما با مراجعه به نفح الطیب مقرى اشعارى را از شریشى مى‏یابیم که مى‏توان حدس زد او در هر سال به کدام شهر سفر نموده است. شریشى در پایان عمر به موطنش شهر شریش(78) بازگشت.
پس از شریشى در نیمه دوم قرن هفتم سفرنامه‏اى به نام «الرحله المغربیه» تألیف «محمدبن محمدبن على العبدرى» تألیف شد. عبدرى در سال 688ه به همراه پسر خردسالش به سوى شرق سفر کرد و در شهرهاى بزرگ شمال افریقا توقف‏هاى طولانى نموده و از مصر با کاروان حج عازم مکه شد و سپس از راه فلسطین به سوى مصر بازگشت و مدتى در قاهره و اسکندریه بود و از راه تلمسان، فاس و مکناس به ساحل اقیانوس اطلس رسید و در آن‏جا به خانواده‏اش پیوست. عبدرى توصیف دقیقى از مواضع و محل‏هاى جغرافیایى و آثار قدیم و اخلاق مردم محلى ارائه مى‏دهد، در واقع او ادامه دهنده راهى است که ابن عربى در سفرنامه نویسى شروع کرده بود. اسلوب زیبا و توجه به تمامى جوانب زندگى مردم باعث شده تا این اثر مورد توجه مردم محلى قرار گیرد.(79)
در قرن هشتم سفرنامه دیگرى توسط «ابن الحاج غرناطى» (713 ـ متوفى بعد از 768) تألیف گردید. این سفرنامه همچون آثار قبلى سفر به شرق بود. ابن الحاج غرناطى در سال 734 سفر خود را آغاز نمود و به حجاز رفته و حج بجاى آورد و سپس به افریقیه بازگشت و نزد برخى از سلاطین خدمت نمود و در بجایه سفرنامه‏اش را تدوین نمود. او مدتى در خدمت ابوعنان از سلاطین بنومرین، که از 731ه تا 749ه حکومت کرد، رفت و پس از فوت او به اندلس بازگشت. مقرى نسخه‏اى از رحله ابن الحاج را در اختیار داشته و آن را توصیف کرده است.(80)
پیش از این از رسایل جغرافیایى ابن خطیب بحث شد او رساله اول و چهارم را به شیوه سفرنامه‏اى تألیف کرده است. عنوان رساله اول «خطرة الطیف فى رحلة الشتاء و الصیف» مى‏باشد. ابن خطیب در این رساله به توصیف سفرش به همراه سلطان ابوالحجاج یوسف‏بن نصر مى‏پردازد. این سفر که در اندلس انجام گرفته است، در 17 محرم 748 شروع شد.(81) سفر او به سوى وادى آش(82) و بسطة(83) و پس از آن به برشانه(84) بوده است. ابن خطیب در این گزارش به مشاهد و مقابر و محل‏هایى که در طول راه نظر او را جلب کرده، پرداخته است. او در زمانى به این سفر رفته است که تعداد زیادى از شهرهاى اندلس از دست مسلمانان خارج شده بود، لذا سفر او کوتاه بود و در 8 صفر 748 به پایان رسید. متن سفرنامه مملو از لغات و اصطلاحات دشوار و پیچیده ادبى است و ابن خطیب با این شیوه نگارش هنر خود را در ادب و نویسندگى به نمایش گذاشته است.(85)
رساله چهارم «رحله لسان الدین بن خطیب فى بلاد المغرب» نام دارد. چنانکه از نامش پیداست حاوى گزارش او از سفر به مغرب و اطراف کوه‏هاى اطلس غربى (معروف به کوه هنتاته) است. به جهت موقعیت خاص قبیله مصموده از بطون صنهاجه، ابن خطیب به آن‏جا سفر کرد و گزارشى از این قبیله فراهم نمود. بیش‏ترین بخش سفرنامه مربوط به مشاهدات مستقیم مؤلف است و موضوعات تاریخى اهمیت بیش‏ترى نسبت به موضوعات جغرافیایى دارد. توضیحات ابن‏خطیب از اغمات و تقسیمات آن داراى ارزش و اهمیت زیادى است. در این رساله نیز همچون رسایل دیگر، ابن خطیب از هنر نویسندگى خود در به کار بردن اصطلاحات و لغات مسجع براى زیبایى کلامش استفاده کرده است.(86) این سفرنامه یا در سال‏هاى 760 تا 763 تدوین یافته که ابن خطیب همراه سلطان مخلوع محمد الغنى باللّه‏ به مغرب گریخته بود، و یا مربوط به سال 773 ه است که ابن خطیب بار دیگر به مغرب گریخته بود. رسایل ابن خطیب آخرین آثار سفرنامه‏اى اندلس مى‏باشد.
معجم نویسى:
در اندلس معجم‏هاى جغرافیایى بزرگى تصنیف شد که در تألیف معجم‏هاى بزرگ شرق همچون معجم البلدان تأثیر بسیارى داشته‏اند. نویسندگان این معجم‏ها با استفاده از آثار جغرافیایى و هم‏چنین با اتکاى به علم و مشاهدات مستقیم خود و بهره گرفتن از اطلاعات مردم بومى هر منطقه اقدام به تألیف این آثار مى‏کردند.
اولین معجم بزرگ جغرافیایى توسط «بکرى» (405 ـ 478ه) تألیف شد. موقعیت علمى بکرى مورد ستایش بسیارى از مورخان قرار گرفته است.(87) اثر او با دو عنوان «معجم ما استعجم من اسماء الامکنه و البقاع» و «معجم ما استعجم من البلاد و المواضع» چاپ شده است. بکرى خود در مقدمه متذکر مى‏شود که آن چه در مورد منازل، دیار، روستاها، کوه‏ها، آثار باستانى، آب‏ها چاه‏ها از حدیث و اخبار و تاریخ و اشعار وارد شده بر اساس حروف معجم، ذکر مى‏کند، او به جزیره العرب بیش‏تر از هر منطقه‏ى دیگرى پرداخته است.(88)
بکرى براى تألیف این اثرش نیاز به اطلاعات گسترده‏اى داشت و باید علاوه بر مطالب جغرافیایى از اخبار و کتاب‏هاى ادبى و احادیث و تاریخچه هر منطقه اطلاع کامل بدست مى‏آورد. او کتابش را بر اساس حروف هجاء مرسوم نزد اندلسى‏ها مرتب کرد و ترتیب مکان‏هاى جغرافیایى در هر بابى به ترتیب دو حرف اول و دوم کلمه است بدون این‏که به حروف بعدى آن توجهى داشته باشد. کتاب داراى 784 باب است و اولین اثر به شیوه حروف ابجدى به شمار مى‏آید. مؤلف به اسم‏هاى وارده در قرآن و حدیث و مغازى و قصص توجه داشته و سعى کرده آن‏ها را در معجمش بیارود.
اثر بکرى پس از تألیف معجم البلدان یاقوت از اهمیت افتاد و تحت‏الشعاع کتاب یاقوت قرار گرفت. بکرى از منابعى استفاده کرده که امروزه در اختیار ما نیست. او را باید بزرگ‏ترین جغرافى‏دانى که خدمات ارزنده‏اى به علم جغرافیا نموده است، بدانیم.
یکى دیگر از آثارى که به شیوه فرهنگنامه‏اى در اندلس گردآورى شده است «الروض المعطار فى خبر الاقطار» تألیف «ابوعبداللّه‏ محمدبن عبدالمنعم الحمیرى» (قرن هفتم) مى‏باشد. حمیرى تحت تأثیر بکرى اقدام به تألیف این اثر نمود. حاجى خلیفه دو کتاب را با این عنوان نام مى‏برد و یکى را مربوط به سال 900 هجرى مى‏داند و تاریخ دیگرى را ذکر نکرده است.(89) پرونسال معتقد است دو متن از کتاب فوق وجود داشته که از لحاظ زمانى یکى پس از دیگرى بوده است و دو مؤلف از خاندان حمیرى به تألیف و تصنیف در این مورد پرداخته‏اند: یکى از آن‏ها مربوط به قرن نهم است و دیگرى به قرن هفتم باز مى‏گردد. با توجه به این‏که ابن خطیب (د. 776ه) از این اثر استفاده کرده، لذا مطمئن مى‏شویم که دو نسخه از این کتاب تألیف شده است.(90) گرچه حمیرى اثر خود را با ادریسى مقایسه کرده اما ارزش کار او به هیچ وجه قابل مقایسه با ادریسى نیست.
حمیرى در روض المعطار به ترتیب حروف الفبا به شرح مواضع جغرافیایى پرداخته و مسافت‏هاى بین شهرها را ذکر کرده است.(91) او از آثار جغرافیایى شرقى اطلاعات اندکى داشته و تنها منابع او، چند اثر جغرافیایى اندلس بوده است. با مقایسه روض المعطار و نزهة المشتاق ادریسى متوجه مى‏شویم که تقریبا تمامى مطالب مربوط به شهرهاى اندلس را از نزهة المشتاق گرفته است.(92) علاوه بر این اثر دو کتاب المسالک و الممالک و معجم مااستعجم بکرى مورد استفاده فراوان حمیرى قرار گرفته است.(93) رحله ابن جبیر نیز از منابع حمیرى شمرده مى‏شود.(94)
در واقع اثر حمیرى در مقایسه با سایر آثار جغرافیایى ارزش علمى زیادى ندارد و هنر او تنها در تنظیم توصیف شهرها بر اساس حروف الفبایى است و از این جهت باید او را آخرین مؤلف فرهنگنامه نویس جغرافیایى در اندلس شمرد.
احسان عباس چاپ کاملى از روض المعطار انجام داده و در هر موضعى منبع حمیرى را ذکر کرده است. شهرهاى اندلس در روض المعطار توسط لویى پرونسال به صورت جداگانه چاپ شده است.(95)
هفت اقلیم
توجه به هفت اقلیم در اندلس باعث تألیف آثار گران سنگى گردید. در این آثار ابتکاراتى دیده مى‏شود که در کتاب‏هاى مشرق وجود ندارد. یکى از بهترین آثارى که بر اساس هفت اقلیم نوشته شد کتاب «نزهة المشتاق فى اختراق الافاق» تألیف شریف ادریسى (493 ـ 560ه) مى‏باشد.
ادریسى اولین متخصص واقعى علم جغرافیا در اندلس مى‏باشد و به جغرافیا جایگاه والایى بخشید او از خانواده ادریسیان علوى بود و مدت طولانى از عمرش را در سفر گذراند(96) و براى تألیف کتابش پانزده سال وقت صرف کرد. اثر ادریسى در مقایسه با سایر آثار جغرافیایى از ارزش علمى والایى برخوردار است. او به شمال آفریقا، آسیاى صغیر، مناطق مختلف اندلس، شمال غربى فرانسه و جزیره سیسیل سفر کرد. ادریسى در زمان روژه دوم به سیسیل سفر کرد و به خدمت او در آمده و به درخواست روژه کتاب نزهة المشتاق را تألیف کرد،(97) از این‏رو اثر ادریسى به طور معمول با نام «کتاب رُجار» خوانده مى‏شود؛(98) حتى به درخواست او خلاصه‏اى از کتابش با عنوان «انس المهج و روض الفرج» تهیه نمود.
ادریسى براى تألیف کتابش زحمت فراوانى کشیده است او در مقدمه از منابع مورد استفاده‏اش نام برده است.(99) بیش‏تر توجهش به آثار جغرافیایى و نجومى بوده و پس از بررسى آثار و سیر در زمین روش جدیدى در جغرافیا نویسى به وجود آورد. ادریسى بر اساس تقسیم هفت اقلیم کتابش را تنظیم کرده و هر اقلیمى را به ده جزء تقسیم مى‏کند و در ابتدا حدود هر جزء را ذکر مى‏کند، این تقسیم‏بندى با زحمت زیادى انجام شده است. در مواردى بخش‏هایى از یک سرزمین در چند جزء از اقالیم مختلف آمده است. نزهة المشتاق در دو مجلد توسط چند تن از مستشرقین تصحیح و چاپ شده است. ادریسى براى روژه کره بزرگى از نقره ساخت و آن را به روژه داد.(100)
اثر دیگرى که به شیوه تقسیم به هفت تألیف شده «کتاب الجعرافیه و ماذکرته الحکماء فیها من العماره و ما فى کل جزء من الغرائب و العجائب تحتوى على الاقالیم السبعه و ما فى الارض من الامیال و الفراسخ» تألیف «محمدبن ابوبکر الزهرى» (متوفى قرن ششم) مى‏باشد. اطلاعات ما از زندگى زهرى بسیار ناقص است. او با استفاده از منابعى که در اختیارش بوده و هم‏چنین نسخه‏اى از صورة المامونیه، اثرش را تألیف نموده است. با توجه به مطالب الجعرافیه متوجه این مسئله مى‏شویم که زهرى مدت طولانى را در سفر گذرانده است و شهرهاى مختلف اندلس را دیده و از منابع کمى استفاده کرده است. در ابتداى کتابش شرحى از جغرافیا و ویژگى‏هاى زمین و آب‏ها و عجایب و غرایب را آورده و سپس به اقالیم سبعه مى‏پردازد و حدود هر اقلیم را مشخص مى‏کند.(101) در تقسیم بندى اقالیم هیچ امتیاز خاص و ویژگى ممتازى را نمى‏یابیم هر اقلیمى را به نام جزء خوانده و هر جزئى را به سه صُقع (ناحیه) تقسیم مى‏کند که هر صُقع منطقه خاصى را شامل مى‏شود؛ به عنوان نمونه زهرى اندلس را در جزء پنجم و در صُقع سوم قرار داده و شهرها و مناطق جغرافیایى آن‏را یک به یک شرح مى‏دهد.(102) یکى از ویژگى‏هاى این اثر توجه به عجایب و غرایب است. همین ویژگى باعث شده تا مورد توجه عموم مردم قرار گیرد و نسخه‏هاى خطى بسیارى از آن باقى بماند.
در سراسر کتاب کلمه جغرافیا به صورت جعرافیا (با «ع» بدون نقطه) نوشته است که به معنى خریطه یا نقشه است و این براساس زبان جارى نزد مردم مغرب و اندلس است. علت این نام‏گذارى اعتماد زهرى به صورة المامونیه است. اثر زهرى مورد استفاده ابن‏سعید مغربى در کتاب البدء و تاریخ آدم و احمدبن على المحلى در کتاب تحفة الملوک و الرغائب و مقرى قرار گرفته است.(103)
در قرن هفتم کتابى به نام «الجغرافیا فى الاقالیم السبع» توسط «على‏بن سعدى العنسى» (610 ـ 685ه) تألیف شد. ابن‏سعید در این کتاب کاملاً به ادریسى تکیه داشته، زیرا اقلیم‏ها را به هفت قسمت و هر کدام را به ده جزء تقسیم نموده است. او به طول و عرض جغرافیایى توجه خاصى دارد و سعى مى‏کند تا محل دقیق هر شهرى را معین کند بخشى از اطلاعاتش را در مورد جنوب ایتالیا و شهرها و ایالت‏هاى آن منطقه از دریانوردى به نام ابن‏فاطمه گرفته است. ابن‏سعید مورد استفاده و نقد ابوالفداء قرار گرفته است.(104)
تهیه نقشه‏هاى جغرافیایى در اندلس:
جغرافى‏دانان اندلس در امر تهیه نقشه زحمت بسیار کشید. گرچه شمار اندکى از این نقشه‏ها باقى مانده است اما مى‏توان به اهمیت کار آنان پى‏برد.
در بین جغرافى‏دانان اندلس، ادریسى به لحاظ تألیف اثرى در مورد نقشه‏نگارى اهمیت خاصى دارد، او کتابى به نام «روض الفَرَج و نزهة المُهَج» تألیف کرد که داراى هفتاد و سه نقشه است و در مقدمه این کتاب مى‏نویسد هدف وى به دست دادن اندیشه‏اى مختصر از نقشه‏نگارى است و منابع خود را نام مى‏برد و آن چه را که در غرب دیده و یا از جهانگردان شنیده است، شرح مى‏دهد. این کتاب به صورت خطى در استانبول نگهدارى مى‏شود.(105) نقشه جهان ادریسى توسط کونر ادملر چاپ شده است.(106)
علاوه بر این اثر، ادریسى نقشه دیگرى نیز تهیه نمود، او خود در این مورد مى‏نویسد: به دستور او از نقره خالص دایره بزرگى ساختند که وزن آن 400 رطل رومى بود و هر رطل 112 درهم مى‏شد در آن تصویر اقالیم سبعه و بلاد آن و نواحى و اطراف و اکناف و خلیج‏ها و دریاها و مجارى آب‏ها و محل رودها و مناطق آباد و غیرآباد را کشیدند و راه‏ها و مسافت‏ها و بندرهاى معروف را در آن ترسیم نمودند و کتابى مطابق با نقشه تألیف نمودند که احوال بلاد و زمین‏ها را توصیف مى‏کرد.(107) احتمال دارد این کتاب همان روض الفرج باشد. نقشه ادریسى اوج هنر نقشه کشى اسلامى در اندلس مى‏باشد.
پیش از این از «زهرى» و کتابش «الجعرافیه» سخن داشتیم. زهرى کتابش را بر اساس شرح نسخه‏اى از صورة‏المامونیه که از طریق ابراهیم الفزارى بدست آورده بود تألیف کرد در مقدمه الجعرافیه در این مورد مى‏نویسد: مأمون براى الجعرافیه هفتاد تن از فلاسفه عراق را جمع کرد و آن را بر توصیف زمین وضع نمودند. اگر چه این کار به دور از حقیقت بود زیرا زمین کروى است و جعرافیه بسیط است، و اما آن‏ها زمین را همچون اسطرلاب بسیط نمودند این کار براى این بود که بیننده تمام اجزاء و حدود اقالیم و دریاها را ببیند.(108) گرچه زهرى خود نقشه‏اى تهیه نکرد، اما با مطالعه اثر زهرى مى‏توان مشخصات الصورة المامونیه را فهمید.
در قرن هفتم هجرى نقشه‏اى جغرافیایى توسط ابن سعید مغربى تهیه شد.(109) اطلاعات ما از این نقشه و خصوصیات آن بسیار ناقص است، اما مى‏توان گفت این نقشه همچون نقشه‏هاى ابن‏حوقل نبوده است بلکه براى توضیح ذهن خواننده ترسیم شده است.
سایر آثار جغرافیایى: علاوه بر آثار مذکور، کتاب‏هاى دیگرى در موضوعات مختلف جغرافیایى تدوین شد که در تقسیم بندى‏هاى فوق قرار نمى‏گیرد. از جمله آن‏ها مى‏توان به ترجمه کتاب اوروزیوس که توسط قاسم‏بن اصبغ(110) (متوفى 340ه) صورت گرفت اشاره کرد. ترجمه کتاب اوروزیوس باعث آشنایى مسلمانان با این اثر شد و در واقع منبع اصلى مسلمانان در تألیف آثار جغرافیایى به شمار مى‏رفت. بخش جغرافیایى کتاب قسمت کوچکى را شامل مى‏شود. احمدبن محمد رازى از علمایى است که کتابش را بر اساس اثر اوروزیوس تألیف نمود. ادریسى نیز از اوروزیوس به عنوان یکى از منابع خود یاد مى‏کند.(111)
در قرن هفتم هجرى یکى از علماى بزرگ اندلس به نام «ابوالحسن على‏بن سعید العنسى» (610 ـ 685ه) ظهور کرد. ابن سعید آثار بسیارى دارد،(112) اما از بین آن‏ها دو کتاب «المُغرب فى حلى المَغرب» و «المُشرق فى حلى المَشرق» در مورد جغرافیاست.(113)
تألیف المغرب تنها توسط ابن سعید نبوده بلکه در طى یکصد و پنجاه سال و بدست شش نفر از علماى اندلس صورت گرفته است و هر کدام پس از دیگرى آن را تصحیح نموده‏اند. اولین فرد ابومحمد عبدالله‏بن ابراهیم‏بن الحجارى است که در سال 530ه کتابى به نام «المسهب فى غرائب المغرب» براى عبدالملک‏بن سعید تألیف نمود. پس از او عبدالملک‏بن سعید آن را تصحیح و تنقیح نمود و بخش‏هایى را به آن اضافه کرد. دو پسر عبدالملک، احمد و محمد نیز از مؤلفان اثر مذکور بودند. موسى‏بن محمد که از عالم‏ترین افراد خانواده بنى‏سعید بود به این کتاب قسمتى‏هایى را افزود و سرانجام بدست على‏بن سعید صورت نهایى یافت.(114)
ابن سعید در مقدمه اثرش شیوه نگارش کتابش را بیان کرده و مى‏نویسد: هر کدام از این دو اثر را به ترتیب بلاد مرتب نمودم هر زمانى که سرزمینى را ذکر مى‏کردم، کوره آن را یاد نموده و از کرسى مملکت شروع کردم و ویژگى‏هاى طبیعى آن را بیان مى‏کردم؛ سپس به پنج طبقه مى‏پردازم و هر طبقه‏اى را بعد از طبقه دیگرى آوردم؛ و آن پنج طبقه عبارتند از: طبقة الامراء، طبقة الروساء، طبقة علماء، طبقة الشعراء و طبقة اللفیف(115) (گروه مردم).
ابن سعید در مورد کوره‏هاى اندلس بحث کرده و این بخش را «کتاب وَشِ الطُّرُس فى حلى الجزیره الاندلس» نامیده است؛ سپس اندلس را به سه قسمت غرب، میانه و شرق تقسیم کرده است و هر قسمتى را به نام کتابى خاص آورده است.(116) ابن سعید به مناطق مختلف جغرافیایى آندلس توجه داشته و از دریاى مدیترانه به تفصیل بحث کرده است.
بسیارى از آثار ذکر شده در این مقاله علاوه بر اطلاعات جغرافیایى مطالب ذى قیمتى را در ارتباط با موضوعات تاریخى و فرهنگ شهرهاى اندلس در اختیار خواننده قرار مى‏دهند که با مطالعه آن‏ها مى‏توان تاریخ و فرهنگ اندلس را بهتر شناخت.
پى‏نوشت‏ها:
1. طاهر مظفر العمید، آثار المغرب و الاندلس (بغداد، وزارة التعلیم العالى و البحث العلمى، بى‏تا) ص 146 ـ 145.
2. Marsianos.
3. Avienus.
4. Appianus.
5. Blenius.
6. حسین مونس، تاریخ الجغرافیا و الجغرافییین فى الاندلس (قاهره مکتبه مدبولى 1986) به نقل از
A dolf schultan Iberiscbeland skund p12
7. ف، ن، آرسکى، نقدى بر استرابون، ترجمه محمد تقى‏زاده (تهران، پویش 1356) ص 112 ـ 114.
8. Horosius.
9. سلمى خضر اجبوسى، میراث اسپانیاى مسلمان، ترجمه محمدتقى اکبرى (مشهد، بنیاد پژوهش‏هاى آستان قدس، 1380) ج 1، ص 540 به عنوان نمونه ادریسى در ابتداى نزهة المشتاق از اوروزیوس به عنوان یکى از منابعش یاد مى‏کند. ر. ک، محمدبن محمدادریسى، نزهة المشتاق فى اختراق الافاق، (قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، 1414) ج 1، ص 6.
10. احمدبن محمد مقرى، نفح الطیب، تصحیح محمدمحى‏الدین عبدالحمید (بیروت، بى‏نا، 1367ه) ج 4، ص 108؛ ابن‏الابار،محمدبن عبداللّه‏، الحله السیراء، تصحیح حسین مونس (قاهره،الشرکة‏العربیه، 1963) ص 366.
11. ابن فرضى، تاریخ العلماء و الرواه للعلم بالاندلس تصحیح عزت العطار (بغداد، مکتبه المثنى، بى‏تا) ج 1، ص 54.
12. محمدبن فتوح الحمیدى، جذوة المقتبس فى ذکر ولاة الاندلس تصحیح محمدبن تاویت الطبخى (قاهره، مکتب نشر الثقافه الاسلامیه، 1372ه ) ص 96 ـ 97؛ احمدبن یحیى الضبى، بغیة الملتمس فى تاریخ رجال اهل الاندلس، (بغداد، قاهره مکتبه المثنى، بى‏تا) ص 140 و احمدبن محمد مقرى، نفح الطیب،ج 4، ص 166.
13. براى نمونه ر. ک، محمدبن عبدالمنعم حمیرى، الروض المعطار فى خبر الاقطار، تصحیح احسان عباس (بیروت مکتبه لبنان 1984ه)، ص 389.
14. عبدالرحمن حمیده، اعلام الجغرافیین العرب و مقتطفات من آثارهم، (دمشق، چاپ دارالفکر 1404ه)، ص 302.
15. بخش‏هایى از اثر رازى را حمیرى در روض المعطار آورده است با مراجعه به روض المعطار مى‏توان دورنمایى از اثر رازى را به دست آورد.
16. پالنثیا گنزالس، تاریخ الفکر الاندلسى، ترجمه از اسپانیایى حسین مونس (قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، بى‏تا) ص 197 ـ 198.
17. همان.
18. الضبى، احمدبن یحیى، بغیة الملتمس فى التاریخ رجال اهل الاندلس (بغداد، قاهره مکتبه المثنى، بى تا) ص 182 ـ 183؛ ابن بشکوال، الصله (قاهره، دارالمصریه للترجمه و التألیف، 1966) ج 1، ص 115 ـ 116 ـ 117، حمیدى، جزوه المقتبس، ص 127 ـ 130.
19. ادریسى، نزهة المشتاق فى اختراق الافاق ج 1، ص 5 ؛ یاقوت الحموى، معجم البلدان، تصحیح فرید عبدالعزیز الجندى، (بیروت، دارالکتب العلمیه، بى‏تا) ج 5، ص 119 ذیل المریه.
20. الحموى، معجم البلدان، ج 5، ص 140، ذیل المریه.
21. Todmir.
22. Valencia.
23. Zaragoza.
24. Huesca.
25. Cordova.
26. Elvira.
27. Sevilla.
28. Iviebla.
29. Sidonia.
30. Algeciras.
31. کراچکوفسکى، تاریخ الادب الجغرافى العربى، ج 1، ص 274.
32. کاظم موسوى بجنوردى، دائرة‏المعارف بزرگ اسلامى (تهران، 1370) ج 3، ص 512.
33. Saltes.
34. على‏بن بسام‏ابن بسام، الذخیره فى محاسن اهل الجزیره، تصحیح سالم مصطفى البدرى (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ه ) ج 2، ص 144؛ محمدبن عبداللّه‏ ابن الابار، الحله السیراء 372 ـ 373؛ خلف‏بن عبدالملک ابن بشکوال، الصله .
35. آثار بکرى در عبدالرحمن‏بن ابوبکر سیوطى، بغیة الوعاة فى طبقات النحویین و النحاة (بیروت، دارلامعرفه بى‏تا) ص 285 آمده است.
36. حسین مونس، تاریخ الجغرافیا و الجغرافیین فى الاندلس، ص 236 ـ 237 و نیز مراجعه شود به پاروقى الحلة السیراء، ص 168 ـ 169.
37. به عنوان نمونه به توصیف برقه که توسط یاقوت ارائه شده مراجعه شود چاپ درالکتب العلمیه ج 1، ص 443 و نیز بیان المغرى ابن عذارى ج 1، ص 151 ـ 152، در بحث به قدرت رسیدن فاطمیان ابن ابار از المسالک و الممالک بکرى استفاده کرد. مراجعه کنید به: الحلة السیراء، ص 425 و هم‏چنین احمدبن یحیى ابن فضل‏اللّه‏، مسالک الابصار فى ممالک الامصار تصحیح احمد زکى پاشا (قاهره، دار الکتب المصریه، 1342) ج 1، ص 29.
38. مقرى، نفح الطیب، ج 1، ص 188؛ اسماعیل پاشا، هدیة العارفین اسماء المؤلفین و آثار المصنفین، تصحیح رفعت بیکله (مکتبه الاسلامیه، طهران، 1967) ج 2، ص 186.
39.این بخش در مجله معهد المخطوطات العربیه قاهره 1375 ه به چاپ رسیده است.
40. مقرى، نفح الطیب، ج 1، ص 124 و 271 ـ 279 و ج 2، ص 7 و 14.
41. Malaga.
42. Granada.
43. محمدبن عبداللّه‏ ابن خطیب، مشاهدات لسان‏الدین الخطیب فى بلاد المغرب و الاندلس، تصحیح احمد مختار العبادى (اسکندریه، 1958م) ص 67 ـ 69.
44. رساله دوم در کتاب مشاهدات لسان‏الدین خطیب ص 69 ـ 115 آمده است.
45. Sevilla.
46. در مورد حمله نورمان‏ها به اشبیلیه مراجعه کنید به: محمدبن محمد ابن عذارى، البیان المُغرب فى اخبار الاندلس و المَغرب تصحیح لویى پرونسال (بیروت، دارالثقافه 1400ه) ج 2، ص 88 ـ 89؛ مقرى، نفح الطیب، ج 1، ص 323 ـ 324؛ عبدالرحمن‏بن محمد ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون (قاهره، بى‏نا، بى‏تا).
47. عبدالرحمن حمیده، اعلام الجغرافیین العرب صفحه 167 و کراچو کوفسکى، تاریخ الادب الجغرافى العربى، ص 136.
48. Castilla.
49. Toledo.
50. کامل‏ترین شرح را از این سفارت عمربن حسن‏ابن دحیه، المطرب من اشعار اهل المغرب تصحیح ابراهیم الابیارى (قاهره، اداره نشر التراث القدیم، 1954) ص 138 ـ 147 هم‏چنین منابع دیگرى از جمله: عبدالملک‏بن محمد ثعالبى، یتیمة الدهر فى محاسن اهل العصر، تصحیح محمد محى‏الدین عبدالحمید (بیروت، دارالفکر، 1366ه) ج 2، ص 56 و ابن عذارى، البیان المغرب، ج 2، ص 93 و حمیدى، جذوة المقتبس فى ذکر ولاة الاندلس، ص 352 و ابن خلدون، العبر، ج 4، ص 282.
51. مقرى، نفح الطیب، ج 3، ص 25 ـ 26؛ ابن حیان القرطبى، المقتبس من انباء اهل الاندلسى، تصحیح محمود على مکى (قاهره، لجنه احیاء التراث، 1971) ج 2، ص 194؛ گنزالس پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسى، ص 56 ـ 57.
52. ابن دحیه، المطرب، ص 148 ـ 149 ـ 150.
53. ادریسى، نزهة المشتاق، ج 2، ص 548 و ابوحامد غرناطى، تحفة الالباب تصحیح گابریل فران (چاپ فرانسه، بى‏نا، 1925) ص 86.
54. کراچوکوفسکى، تاریخ نوشته‏هاى جغرافیایى در جهان اسلامى ترجمه ابوالقاسم پاینده (تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1379) ص 110.
55. عبدالرحمن حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص 289؛ مجله مشکوة شماره 62 ـ 65 سال 1378 مقاله حضور مسلمانان در قاره امریکا پیش از کریستف کلمب تألیف محمد عبدالجبار ترجمه محمدتقى اکبرى ص 105 گرچه این نظریه توسط برخى محققان عنوان شده اما به نظر مى‏رسد در آن مدت نمى‏توانستند اقیانوس اطلس را طى کنند و این جزایر باید جزایر نزدیک اندلس همچون جزایر قنارى باشد.
56. به عنوان ر. ک به توصیف حمیدى از شهر لورقه که به نقل از ابراهیم‏بن یعقوب است الروض المعطار، ص 512.
57. کراچوکوفسکى، تاریخ نوشته‏هاى جغرافیایى درجهان اسلام، ص 154 ـ 155.
58. براى شرح کامل زندگى ابن عربى مراجعه کنید به: ابن عربى، محمدبن عبداللّه‏، العواصم من القواصم فى تحقیق مواقف الصحابه بعد وفاة النبى(ص)، تصحیح محب‏الدین خطیب (قاهره، المکتبه السلطنیه، 1375ه) ص 10 ـ 26.
59. کراچکوفسکى، تاریخ نوشته‏هاى جغرافیایى، ص 241.
60. دائرة‏المعارف بزرگ اسلامى، مقاله ابن عربى، ج 4، ص 225.
61. مقرى، نفح الطیب، ج 2، ص 244 ـ 249.
62. أقلیش شهرى داراى دژ و مرکز ایالت شنتیریه است. این شهر توسط فتح‏بن خاقان در سال 160 ساخته شده است. مراجعه کنید به: حمیرى، صفة جزیة الاندلس، تصحیح لویى پرووسنال (بى‏جا، مطبعة لجنة التالیف و الترجمه و النشر، 1937م) ص 28.
63. مقرى، نفح الطیب، ج 3، ص 5.
64. عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص 368.
65. مقرى، نفح الطیب، ج 3، ص 5 و 6.
66. عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص 368.
67. زکریابن محمد، قزوینى، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات تصحیح نصراللّه‏ سبوحى، (تهران، بى‏نا، 1361) ص 131 ـ 136، 146، 182 و 236.
68. ابوحامد غرناطى، تحفة الالباب، تصحیح گابریل فران (چاپ فرانسه 1925،) ص 336 به بعد و 116 ـ 117.
69. همان منبع، ص 336.
70. بلخ‏بن بشر رهبرى گروهى از اعراب را در سال 124ه به عهده داشت او بر ضد عبدالملک‏بن قطن قیام کرد و پس از دوازده نبرد عبدالملک اسیر شد و پس از چندى بقتل رسید و بلج‏بن بشر یک سال براندلس حکومت کرد. مراجعه کنید به: عمر فروخ، العرب و الاسلام فى الحوض الغربى من الحجر الابیض المتوسط (بیروت، دارالکتب العربى، 1981م) ص 146 ـ 147 ـ 148.
71. مقرى، نفح الطیب، ج 3، ص 143 ـ 144.
72. عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص 409.
73. اصطلاحا به منطقه شمال بین‏النهرین که بین دو رود دجله و فرات قرار دارد جزیره مى‏گویند.
74. اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، ج 2، ص 109.
75. براى اطلاع بیش‏تر مراجعه کنید به: محمدبن محمدابن جبیر، الرحله ابن جبیر (بیروت دار صادر).
76. ابن خطیب، محمدبن عبداللّه‏، الاحاطه فى اخبار غرناطه، تصحیح محمد عبداللّه‏ عنان (قاهره، مکتبه الخلاجى، 1421ه) ج 2، ص 231 ـ232.
77. سیوطى، بغیة الوعاة، ص 143 و مقرى، نفح الطیب، ج 2، ص 268.
78. شریش (Jerez) از شهرهاى شذونه و نزدیک اقیانوس اطلس قرار دارد. مراجعه کنید به: حمیرى، صفة جزیرة الاندلس، ص 102.
79. عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص 496 ـ 497، و 498 ـ 501 و کراچکوفسکى: تاریخ الادب الجغرافى العربى، ص 288 ـ 289.
80. مقرى، نفح الطیب، ج 8، ص 291 و 293؛ صلاح‏الدین منجد، المشرق فى نظر المغاربه و الاندلسیین فى القرون الوسطى (بیروت، دارالکتب الجدید، 1963) ص 47 و 48.
.81 ــــــــــــــــــــــ، مشاهدات لسان الدین‏بن خطیب، ص 26.
82. وادى آش از شهرهاى بزرگ اندلس، در نزدیکى غرناطه واقع است و رودهایى در اطراف آن جارى است. مراجعه کنید به: الروض المعطار، تصحیح احسان عباس، ص 604.
83. بسطة از شهرهاى اندلس که در نزدیکى وادى آش قرار دارد. مراجعه کنید به: همان منبع ص 113.
84. برشانه از شهرهاى اندلس و داراى دژى است که دو رود آنرا از اطراف گرفته‏اند و از قوى‏ترین دژها است. مراجعه کنید به: همان منبع، ص 88.
85. براى اطلاع از متن سفرنامه مراجعه کنید به: مشاهدات لسان‏الدین‏بن خطیب ص 52 ـ 53.
86. محمدبن عبداللّه‏ ابن خطیب، نفاضه الجراب فى علالة الاغتراب تصحیح احمدمختار العبادى (بغداد، دارالنشر المغرب بى‏تا) ج 2، ص 43 ـ 80 و مشاهدات لسان الدین‏بن‏خطیب، ص 119 ـ 156.
87. ابن الابار، الحله السیراء، ص 372 ـ 373.
88. عبداللّه‏بن عبدالعزیز بکرى، معجم ما استعجم من البلاد و المواضع تصحیح جمال طلبه (بیروت، دارالعلمیه، 1418) ج 1، ص 5 ـ 90.
89. مصطفى‏بن عبداللّه‏ حاجى خلیفه، کشف الظنون عن اسامى الکتب و الفنون (بى‏جا، مطبعه و کاله المعارفه الجلیه، 1941ه ) ج 1، ص 580.
90. ابن خطیب، الاحاطه (قاهره، شرکه طبع الکتب العربیه) ج 3، ص 134 ـ 135.
91. حمیرى، الروض المعطار، ص 1 و 2.
92. به عنوان نمونه مقایسه شود نزهة المشتاق ج 2، ص 545 ذیل شهر مارده با الروض المعطار، ص 518 و 519 و هم‏چنین سایر شهرهاى اندلس.
93. مقایسه شود معجم ما استعجم، ج 1، ص 344 با الروض المعطار ص 150 ذیل «ثمانین».
94. مقایسه شود الرحله ابن جبیر 258 با الروض المعطار ص 198 ذیل «حمص».
95. صفة جزیره الاندلس منتخبه من کتاب الروض المعطار فى خبر الاقطار تصحیح و گردآورى لویى پرونسال قاهره، 1937.
96. اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، ج 6، ص 94.
97. خلیل‏بن ایبک صفدى، الوافى بالوفیات تصحیح هلموت ریتر (لیسبادن،دارالنشر،1401) ج 1، ص163.
98. ـــــــــــــــــــــ ، مسالک الابصار فى ممالک الامصار، ج 1، ص 19.
99. ادریسى، نزهة المشتاق، ص 5 و 6.
100. سامى البجیرمى، ادریسى و الکرة المَجسَّمة (الدار المصریة البنانیه) ص 14.
101. محمدبن ابوبکر، زهرى، کتاب الجعرافیه تصحیح محمد حاج صادق، (دمشق، معهد الفرشى، 1968م) ص 297.
102. زهرى، الجعرافیه، ص 206 ـ 272.
103. همان، ص 308 مقرى، نفح الطیب، ج 1، ص 210 و 211.
104. به عنوان نمونه مراجعه کنید به: ابوالفداء، اسماعیل‏بن على، تقویم البلدان تصحیح ماک کوکین و یسلان (چاپ پاریس، دارالطباعه السلطانیه، 1840) ص 121، 131، 135 و 137.
105. کراچکوفسکى این اثر را دیده و شرح مى‏دهد. مراجعه کنید به: تاریخ نوشته‏هاى جغرافیایى، ص 234.
106. ادریسى، نقشه صورة الارض، تصحیح و ترجمه کونراد ملر ترجمه به عربى محمد بهجه الاثرى (بغداد، المجمع العراقى، 1370).
107. ادریسى، نزهة المشتاق، ج 1 ،ص 2 و 7، صفدى، الوافى بالوفیات، ج 1، ص 163.
108. الزهرى، الجعرافیه، ص 308.
109. مقرى، نفح الطیب، ج 1، ص 209.
110. در مورد زندگى قاسم‏بن اصبغ مراجعه کنید به: ابن فرضى، تاریخ العلماء و الرواه للعلم بالاندلس، ج 1 ص 405 و الضبى، بغیة الملتمس فى تاریخ الرجال اهل الاندلس، ص 433 ـ 434 و مقرى، نفح الطیب، ج 2، ص 253 ـ 254.
111. ادریسى، نزهة المشتاق، ج 1، ص 6.
112. مقرى، نفح الطیب، ج 3 ،ص 38 و حاجى خلیفه، کشف الظنون، ج 2 ص 103؛ دائرة‏المعارف بزرگ اسلامى، ج 3، ص 689 ـ 690 ـ 691.
113. خانواده آل سعید نسبشان به عمار یاسر مى‏رسید و آن‏ها از فرمانروایان قلعه یَصُب بودند. چند نفر از این خانواده در خدمت مرابطین، به امور حکومتى گماشته شدند.
114. مقرى، نفح الطیب ج 3، ص 95 و ابن سعید، المغرب فى حلى المغرب، ج 1، ص 1. در مورد زندگى آل سعید به المغرب فى حلى المغرب، ص 2 و 3 و 4 تصحیح شوقى ضیف و نفح الطیب، ج 3، ص 96 ـ 99 ـ 100 ـ 101 مراجعه شود.
115. ابن سعید، المغرب ص 9.
116. همان، ص 33.
منابع:
ـ آرسکى، ف، ن، نقدى بر استرابون، ترجمه محمد تقى زاده، (تهران، پویش، 1356ه).
ـ ابن الابار، محمدبن عبداللّه‏، الحله السیراء تصحیح حسین مونس (قاهره، الشرکة العربیه، 1963).
ـ ابن بسام، على‏بن بسام، الذخیره فى محاسن اهل الجزیره، تصحیح سالم مصطفى البدرى (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ه ).
ـ ابن بشکوال، خلف‏بن عبدالملک، الصله (قاهره، الدار المصریه للترجمه و التألیف، 1996م).
ـ ابن جبیر، محمدبن محمد، الرحله ابن جبیر (بیروت، دار صادر).
ـ ابن حیان القرطبى، المقتبس من انباء اهل الاندلس، تصحیح محمود على مکى (قاهره، لجنه احیاء التراث، 1971).
ـ ابن خطیب، محمدبن عبداللّه‏، الاحاطه فى اخبار غرناطه، تصحیح محمد عبداللّه‏ عنان (قاهره، مکتبه الخلاجى، 1421ه).
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، مشاهدات لسان‏الدین الخطیب فى بلاد المغرب و الاندلس، تصحیح احمد مختار العبادى (اسکندریه، 1958).
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، نفاضه الجراب فى علالة الاغتراب، تصحیح احمدمختار العبادى (بغداد، دارالنشر المغرب، بى‏تا).
ـ ابن خلدون، عبدالرحمن‏بن محمد، تاریخ ابن خلدون (قاهره، بى‏نا، بى‏تا).
ـ ابن دحیه، عمربن حسن، المطرب من اشعار اهل المغرب، تصحیح ابراهیم الابیارى (قاهره، اداره نشر التراث القدیم، 1954).
ـ ابن سعید على‏بن موسى، المُغرب فى حلى المَغرب، تصحیح شوقى الضیف (قاهره، دار المعارف، 1993).
ـ ابن عذارى، محمدبن محمد، البیان المُغرب فى اخبار الاندلس و المَغرب، تصحیح لویى پرونسال (بیروت، دارالثقافه، 1400ه).
ـ ابن عربى، محمدبن عبداللّه‏، العواصم من القواصم فى تحقیق مواقف الصحابه بعد وفاة النبى(ص)، تصحیح محب‏الدین خطیب (قاهره، المکتبه السلطنیه، 1375ه).
ـ ابن فضل‏اللّه‏، احمدبن یحیى، مسالک الابصار فى ممالک الامصار، تصحیح احمد زکى پاشا (قاهره، دار الکتب المصریه، 1342).
ـ ابوالفداء، اسماعیل‏بن على، تقویم البلدان، تصحیح ماک کوکین و یسلان (چاپ پاریس، دارالطباعه السلطانیه، 1840).
ـ اجبوسى سلمى، خضر، میراث اسپانیاى مسلمان، ترجمه محمدتقى اکبرى (مشهد، بنیاد پژوهش‏هاى آستان قدس، 1380) ج 1.
ـ ادریسى، محمدبن محمد، نزهة المشتاق فى اختراق الافاق، (قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، 1414).
ـ ــــــــــــــــــ ، نقشه صورة الارض، تصحیح و ترجمه کونراد ملر ترجمه به عربى محمد بهجه الاثرى (بغداد، المجمع العراقى، 1370).
ـ البجیرمى، سامى، ادریسى و الکرة المَجسَّمة (الدار المصریة البنانیه)ـ صفدى، خلیل‏بن ایبک، الوافى بالوفیات، تصحیح هلموت ریتر، (لیسبادن، دارالنشر، 1401).
ـ بکرى، عبداللّه‏بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم من البلاد و المواضع، تصحیح جمال طلبه (بیروت، دارالعلمیه، 1418).
ـ پاشا، اسماعیل، هدیة العارفین اسماء المؤلفین و آثار المصنفین (طهران، مکتبه الاسلامیه، 1967).
ـ ثعالبى، عبدالملک‏بن محمد، یتیمة الدهر فى محاسن اهل العصر، تصحیح محمد محى‏الدین عبدالحمید (بیروت دارالفکر، 1366ه).
ـ حاجى خلیفه، مصطفى‏بن عبداللّه‏، کشف الظنون عن اسامى الکتب و الفنون (بى‏جا، مطبعه و کاله المعارفه الجلیه، 1941ه ).
ـ الحموى، یاقوت، معجم البلدان (بیروت، دارالصادر، 1374ه ).
ـ الحمیدى، محمدبن فتوح، جذوة المقتبس فى ذکر ولاة الاندلس، تصحیح محمدبن تاویت الطبخى (قاهره، مکتب نشر الثقافه الاسلامیه، 1372ه ).
ـ حمیده، عبدالرحمن، اعلام الجغرافیین العرب و مقتطفات من آثارهم، دمشق، دارالفکر، 1404ه ).
ـ حمیرى، محمدبن عبدالمنعم، الروض المعطار فى خبر الاقطار، تصحیح احسان عباس (بیروت مکتبه لبنان، 1984ه ).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، صفة جزیة الاندلس، تصحیح لویى پرووسنال (بى‏جا، مطبعة لجنة التالیف و الترجمه و النشر، 1937م).
ـ زهرى، محمدبن ابوبکر، کتاب الجعرافیه، تصحیح محمد حاج صادق، (دمشق، معهد الفرشى، 1968م).
ـ سیوطى، عبدالرحمن‏بن ابوبکر، بغیة الوعاة فى طبقات النحویین و النحاة (بیروت، دارالمعرفه، بى‏تا).
ـ الضبى، احمدبن یحیى، بغیة الملتمس فى تاریخ رجال اهل الاندلس، (بغداد، قاهره مکتبه المثنى، بى‏تا).
ـ غرناطى، ابوحامد، تحفة الالباب، تصحیح گابریل فران (چاپ فرانسه 1925).
ـ فروخ، عمر، العرب و الاسلام فى الحوض الغربى من الحجر الابیض المتوسط (بیروت، دارالکتب العربى، 1981م).
ـ قزوینى، زکریابن محمد، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، تصحیح نصراللّه‏ سبوحى، (تهران، بى‏نا، 1361).
ـ کراچوکوفسکى، تاریخ نوشته‏هاى جغرافیایى در جهان اسلامى، ترجمه ابوالقاسم پاینده (تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1379).
ـ گنزالس، پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسى، ترجمه از اسپانیایى حسین مونس (قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه).
ـ مظهر العمید، طاهر، آثار المغرب و الاندلس (بغداد، وزارة التعلیم العالى و البحث العلمى، بى‏تا).
ـ مقرى، احمدبن محمد، نفح الطیب، تصحیح محمد محى‏الدین عبدالحمید (بیروت، دارالکتب العربى، 1376ه).
ـ منجد، صلاح‏الدین، المشرق فى نظر المغاربه و الاندلسیین فى القرون الوسطى (بیروت، دارالکتب الجدید، 1963).
ـ موسوى‏بجنوردى، کاظم (زیر نظر) دائرة‏المعارف بزرگ اسلامى (تهران، 1370).
ـ مونس، حسین تاریخ الجغرافیه و الجغرافیین فى الاندلس (قاهره، مکتبه مدبولى، 1986).