مقام ابراهیم

مبحث محدوده طواف همواره مورد توجه فقیهان شیعه و اهل سنت بوده است. در میان فقیهان شیعه نظرات متعددی وجود دارد. در این مقاله پس از بررسی ادله تحدید مطاف، جواز طواف پشت مقام به اثبات رسیده است. فقیهان اهل سنت نیز تمام مسجد را مطاف می دانند و مطاف را به فاصله میان خانه و مقام محدود نمی کنند. در این نوشتار دیدگاه مذاهب مختلف فقهی اهل سنت مطرح و بررسی شده است.

مقام ابراهیم در آیه شریفه «اتَّخِذُوا مِنْ مَقام ِ إ ِبْراهیمَ مُصَلًّى» از موضوعات بحث برانگیز میان مفسران فریقین است. تفسیر این آیه نقش عملی و فقهی به عنوان مصلای نماز طواف و محدوده طواف در حج و عمره دارد. در تفسیر مقام ابراهیم و تعیین جایگاه آن بیش از شش دیدگاه تفسیری ارائه شده است که رأی مورد نظر، مقام سنگی و حَجَری است. در نتیجه جایگاه مقام ابراهیم جزیی از بیت و حرم است. این دیدگاه با قواعد ادبی، ضوابط تفسیری و موازین فقهی هماهنگ است و روش تفسیر قرآن به قرآن، تبیین مجمل قرآن و ارجاع متشابه به محکم نیز مؤید آن است. قرآن با تعبیر «اتَّخِذُوا» که فعل امر و خطاب به امت اسلام است این معنا را القاء می کند که در شریعت محمدیه، محل این سنگ باید به عنوان مصلای نماز طواف واجب قرار گیرد. هر چند بر اساس گزارش های تاریخی و روایی جای اصلی مقام، از مکان عصر نبوی تغییر کرده است، اما با تقریر روایات اهل بیت(ع) به ویژه روایت رضوی(ع) جایگاه فعلی تایید شده است و نمازگزار در نماز طواف باید به گونه ای بایستد که مقام بین او و کعبه قرار گیرد.

نقش مقام ابراهیم در طوافِ کعبه معظمه در گزاره های به ظاهر متعارض از حضرات معصومین (ع) نقل شده است؛ منتها گستره مدلول و وجه جمع بین آنها، چندان هویدا نیست؛ زیرا تحقیق موسع و یکپارچه ای در این زمینه صورت نگرفته است! از این رو پرسش از نقش مقام ابراهیم در محدوده طواف، مسئله ای است که نیازمند کاویدن تا مرحله پاسخی درخور است. گزارش حلبی از جعفربن محمد با سند معتبر و دلالت مُحکمی، به طوافِ خارج از محدوده مقام ابراهیم و کعبه معظمه مشروعیت می بخشد. این تحقیق با هدف شناخت حدود و ثُغور احادیث و تبیین فقهی محدوده طواف در حج و عمره انجام گرفته و نیل به این مَقصد در سایه توصیف و تحلیل گزاره های فقهی با گردآوری داده های کتابخانه ای میسر است که نتیجه آن، تبیین فقهی گستره طواف در مسجدالحرام برای عمل عبادی حج و عمره خواهد بود.

از واجبات حج و عمره، نماز طواف است، که به باور مشهور قریب به اجماع فقهای امامیه و با استناد به آیه شریفه قرآن، این نماز می بایست در کنار مقام ابراهیم7  گزارده شود؛ البته در مورد موضوعیت داشتن مکان فعلی مقام و همچنین موقعیت دقیق مکان نماز (پشت مقام یا طرفین) میان فقها اختلاف است، که پس از بررسی روایات متعدد باب و به مقتضای جمع عرفی بین آنها، مشخص می شود مکان فعلی مقام ابراهیم برای نماز طواف موضوعیت داشته و نماز طواف واجب، تنها پشت صخره مقام صحیح است؛ از احکام مستحدثه مرتبط با مقام نیز این است که در فرض جابجایی مقام از موضع فعلی، با توجه به اطلاق روایات، خود صخره مقام، موضوعیت داشته و هرجا که انتقال یابد، نماز طواف باید پشت آن اقامه شود.

مقام ابراهیم، از «آیات بینات» و از جمله مسائل مهم در مناسک حج است که علما و دانشمندان در این زمینه بررسی و تحقیق بسیار کرده اند. با توجه به دلایل مشهود، هنگامی که ابراهیم نبی خانه کعبه و دیوارهایش را بالا می برد، وقتی دستش به آن نرسید، قطعه سنگی را زیر پایش قرار داد و نشان پای ایشان بر آن باقی ماند. آن حضرت، همچنین هنگام پند و اندرزِ مردم روی آن سنگ می ایستاد. دیدگاه های متفاوتی درباره معنای مقام وجود دارد که رأی مورد نظر همگان، همان قطعه سنگی است که نشان پای انسانی بر آن نقش بسته است. علت نام گذاری اش به «مقام ابراهیم»، جایگاه ویژه ابراهیم در میان انبیاست که خداوند بارها در قرآن کریم  به آن اشاره کرده است. مقام ابراهیم، نماد پایداری، همبستگی، وحدت و بردباری برای تمامی اقشار است تا در برابر مشکلات و ظلم و ستیز بیگانگان با وحدت و یکپارچگی یکدیگر پیروز شوند.  مقام ابراهیم همچنین راهنمای آنان برای دوری از ظلمت و رفتن به سوی کمال و سعادت است و تسکینی است در برابر تمام مشکلات بروز جامعه. این تحقیق با منابع کتابخانه ای و به روش تحلیلی   توصیفی است.