ادبیات شگرف

ادبیات وهمناک یکی از انواع ادبی است که اگر در آثار ادبی فارسی، جستجو شود، نمونه هایی عالی از این نوع ادبی و زیرشاخه های آن یافت می شود. از جمله ویژگی های بارز داستان های وهمناک، وجود رویداد هایی خارق العاده در آن هاست که خواننده در واقعی یا غیرواقعی بودن آن ها دچار تردید می شود. داستان دقوقی که در دفتر سوم مثنوی آمده، یکی از داستان-هایی است که بسیاری از مؤلفه های ادبیات وهمناک در آن وجود دارد. در پژوهش حاضر، این داستان، براساس نظریات فروید و تودوروف، بررسی شده و تشابه و تفاوت آن با نوع ادبی شگرف، نشان داده شده است. نتایج تحقیق، نشان می دهد که اغلب مشخصه های ادبیات شگرف، در داستان دقوقی دیده می شود و با توجه به نمودار تودوروف، می توان این داستان را یکی از نمونه های ادبیات «وهمناک/شگرف» یا «کرامات/شگرف» دانست. این نتیجه، گواه آن است که قرن ها پیش از اینکه نظریه پردازان غربی به تدوین نوع ادبی شگرف بپردازند، مولانا با نبوغ سرشار خود، چنین مؤلفه هایی را در داستان سرایی به کار برده است. در داستان دقوقی، عناصری همچون زاویه دید، کانونی شدگی، تداعی معانی، چند صدایی، صحنه، درون مایه و تقابل، در ایجاد تردید –اصلی ترین مؤلفه ادبیات شگرف- نقش دارند.

ادبیّات شگرف در حیطه نقد و انواع ادبی مطرح شده است.در این نوع ادبی با رخدادهایی رو به رو هستیم، که خواننده در نگاه اوّل نمی تواند، تصمیم بگیرد، که این حوادث واقعی است یا غیرواقعی. خواننده در طول رمان درمی یابد، اتّفاقاتی که رخ می دهد، واقعی است و در ادامه با توجیهات عقلانی و منطقی و در نظر گرفتن برخی شروط، ماجراها را طبیعی در نظر می گیرد. ادبیّات شگرف در دو حوزه ساختاری و محتوایی قرار می گیرد و افرادی چون تودورف در ساختار و کسانی چون فروید در بحث روانشناسی و محتوایی به تعریف و توضیح آن پرداخته اند. هر دو نظریه پرداز تردید و ترس را اصلی ترین ویژگی های ادبیّات شگرف می دانند. ترس و تردید در خواننده، راوی و شخصیّت ها وجود دارد. تردید مقوله ای است که تودورف بر آن تأکید دارد، در حالی که فروید ترس را بیشتر مدّنظر قرار می دهد. نگارندگان در این مقاله به تحلیل ساختاری و محتوایی رمان «درخت انجیرمعابد» نوشته احمد محمود از منظر ادبیّات شگرف، می پردازند. برای تحلیل و بررسی رمان، ابتدا کلیّتی از اثر در انطباق با ادبیّات شگرف بیان شد، همچنین شروط و توجیهاتی که تودورف برای ادبیّات شگرف قائل شده است، در این مقاله ذکر و بررسی شد ، سپس عناصر و شگردهای داستان نویسی رمان که منطبق با ادبیّات شگرف است، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.از میان این عناصر و تکنیک ها، نوع توصیف شخصیّت ها، زاویه دید، کانونی شدگی بیانگر تردید شخصیّت است و جریان سیّال ذهن، مضمون، تداعی معانی و تقابل به خواننده این امکان را می دهد تا در برداشت هایش به تردیدی که در شخصیّت و متن به وجود آمده است، پی ببرد. نتیجه این پژوهش حاکی از آن است، که در این اثر با انواع تردید رو به رو هستیم: تردید خواننده، راوی و شخصیّت. در نتیجه رمان درخت انجیر معابد به خاطر برجسته بودن ویژگی تردید در آن و نیز وجود اتّفاقات عجیب و غریب و نیز نحوه خاصّ روایت در پیوند با عناصر داستان در آن در زمره ادبیّات شگرف قرار می گیرد.

ادبیات عامیانه، جلوه های گوناگون از فرهنگ و تمدن هر قومی است که به شکل افسانه، قصه، ترانه و ... تجلی می یابد. افسانه های بیرجند نیز نمونه گویا و مهمی از نمایش بیرونی فرهنگ مناطق کویری ایران است. این مقاله بر آن است تا با بررسی مؤلفه های فانتزی در افسانه های بیرجند با شیوه تحلیلی توصیفی به این پرسش ها پاسخ دهد که 1. بسامد چه نوع فانتزی و چه شخصیت و قهرمانی در افسانه های بیرجند بیشتر است؟ 2. شگردهای موجود در افسانه های بیرجند برای پیوند دنیای واقعی و شگفتانه کدام است؟ با بازنمایی ویژگی های فانتزی در بیست و سه افسانه بیرجند این نتایج حاصل شد که پنج افسانه از بیست و سه افسانه، از نوع فانتزی جانوری هستند. شخصیت ها ایستا هستند و جز انسان، گاهی دیوها و موجودات فراطبیعی نیز نقش بازی می کنند و حالات انسانی به آن ها منسوب می شود. این شخصیت ها با کارکردها و شگرد سحر و جادو به هدف می رسند. همواره شخصیت های اصلی و فرعی همراه یکدیگرند و با شگردهای عجیب و جادویی و انجام امور شگفتانه، قصّه را به پایان می برند. طرح و ساختار این افسانه ها ساده اند و همه این قصّه ها دارای پیام مستقیم و غیر مستقیم است و هر خواننده با توجه به شرایط روحی و اجتماعی و فضای افسانه برداشتی آزادانه از آن دارد و غالب افسانه ها مفاهیم اجتماعی را به خواننده منتقل می کنند که خود بیانگر ویژگی چندصدایی این افسانه هاست و همچنین برخی از آن ها با توجه به شرایط اقلیمی و اجتماعی از نوع آگاهی گر هستند.