دانش حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی

مسجد حاج رجبعلی از بناهای قاجاری تهران است که در سیر تکاملی خود دستخوش تحولات بسیاری به ویژه از جنبه های کالبدی شده است و با وجود اهمیت ویژه تاکنون به طور شایسته بررسی نشده است. پژوهش های انجام شده بیشتر به بررسی وضعیت موجود بنا پرداخته اند. بیشتر اطلاعات حاصل از این پژوهش ها با اطلاعات موجود در اسناد تاریخی دوره های مختلف، به ویژه از نظر فرم کالبدی، هم خوانی ندارند و تناقضاتی از نظر تغییرات شکلی، زمانی و همچنین تاریخ احداث بنا مشاهده می شود. هدف اصلی این پژوهش بررسی سیر تحولات تاریخی بنا، به ویژه از دیدگاه کالبدی در دوره های مختلف به منظور تدقیق زمانی پیدایش و سیر تحولات بناست. برای این منظور از روش پژوهش کیفی با رویکرد توصیفی-تحلیلی-تطبیقی استفاده شده و گردآوری اطلاعات نیز به روش مطالعه کتابخانه ای، بررسی های میدانی و مصاحبه صورت گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد برخلاف اطلاعات موجود در برخی منابع، بنا به دوره محمدشاه مربوط است. همچنین برخلاف اطلاعات موجود در منابع کتیبه موجود در بنا نشان دهنده سال اتمام ساخت بنا نبوده و فرایند تکمیل بنا پس از تاریخ کتیبه نیز ادامه داشته است. تحلیل داده ها نشان می دهد فرم کالبدی بنا از زمان تکمیل تا اواسط دهه ۴۰ ثابت بوده است. تفسیر عکس های هوایی مشخص می کند بیشترین تغییرات کالبدی از اواخر دهه ۴۰ تا اواسط دهه ۶۰ رخ داده که کاربری های ناهمگونی را به بنا تحمیل کرده است. نتایج پژوهش به کمک تحلیل و تفسیر منابع اطلاعاتی که از نظر علمی و حقوقی قابل استناد هستند، ضمن تصحیح زمانی تحولات و کمک به تصحیح و بازترسیم تغییرات، سیر تحولات کالبدی- تاریخی بنا را بازیابی کرده و در رفع ابهامات مؤثر است. درنهایت ترکیب و تحلیل اطلاعات نقشه های تاریخی و عکس های هوایی به تعریف چهار دوره اصلی تغییرات کالبدی در بنا منجر شده که معرف اصالت کالبدی بخش های مختلف بنا نیز است.

روش های بازتابی (Reflection) و فلورسانس ( Fluorescence) در مبحث تاریخ هنر و فرایند شناخت مواد و بررسی وضعیت و مرمت آثار تاریخی و هنری اطلاعات ارزشمندی را در اختیار پژوهشگران و مرمتگران قرار می دهد. تصاویر حاصل از نور مریی (Visible Light) بهترین روش برای ثبت اثر و بررسی آن در غیاب اثر است. دوربین های دیجیتال مدرن این پدیده را تسریع و همگانی کرده اند. تصاویر اشعه ماوراءبنفش (Ultra-Violet (Uv)) برای آنالیز سطح نقاشی و بررسی وضعیت کنونی اثر و تشخیص رنگ دانه ها به کار می رود. این روش جزو روش های بازتابی و فلورسانس شمرده می شود. از این جهت که مقداری از آن از سطح نمونه بازتاب و در طول موج مریی از سطح ساطع می شود. مقداری نیز به کمک سطح جذب می شود. این پژوهش به بررسی کیفی آسیب های یک تابلو نقاشی رنگ روغن و دو نسخه خطی به روش فلورسانس اشعه ماوراءبنفش و روش بازتابی نور مریی پرداخته است. مشخصات ظاهری اثر به وسیله تصویر نور مریی و تصویر فلورسانس بررسی و ثبت شد. تصویر فلورسانس محل هایی که رنگ خود را از دست داده اند، وصله کاری شده اند یا بخش هایی را که مرمتی هستند تشخیص داده اند؛ بنابراین تصویر فلورسانس، در غیاب تاریخچه اثر تصویر روشنی از وضعیت مرمت های پیشین و آسیب هایی که در تابلوی نقاشی ایجاد شده است، می دهد. همچنین در بررسی یک نسخه تاریخی- فرهنگی تشخیص بخش هایی که مورد حمله بیولوژیکی قرار گرفته اند میسر شد. بررسی نسخه خطی دیگر با اشعه فلورسانس ماوراءبنفش نشان داد که احتمالاً رنگ قرمز به کاررفته در نسخه، رنگ دانه اخراست.

در ایران هنوز دیوارنگاره بوم پارچه به عنوان گروهی از هنر نقاشی که به صورت جداگانه مورد مطالعات گسترده و دقیق قرار گیرد شناخته نشده است. به این دلیل، مداخلات حفاظتی که بر روی این گونه آثار در گذشته انجام شده، مورد بررسی قرار نگرفته و اطلاعات کمی در این مورد در دسترس است. در این راستا ابتدا مطالعاتی برای شناخت تعدادی از دیوارنگاره های بوم پارچه در خارج از ایران انجام شده و در ادامه بررسی هایی در حوزه مداخلات مرمتی این گونه آثار در خارج از ایران صورت گرفته است. پس از دریافت اطلاعات درباره حفاظت از دیوارنگاره های بوم پارچه خارج از ایران، روش های حفاظت از دیوارنگاره های بوم پارچه در ایران مطالعه و بررسی شده است که در پایان، مقایسه، تحلیل و نتایج این پژوهش ارائه شده است. هدف مقاله پیش رو دستیابی به چگونگی یا روش های مداخلات مرمتی دیوارنگاره های بوم پارچه است. داده های پژوهش حاضر در یک بررسی کتابخانه ای و مطالعه میدانی گردآوری شده است و این پژوهش با روشی تحلیلی-تطبیقی سامان یافته است. تحقیق حاضر از نظر هدف یک پژوهش توسعه ای و از نظر روش، یک تحقیق کیفی است. باید به این نکته توجه داشت که آفرینش این شیوه نمایش نقاشی روی کرباس در کشورهای خارجی که مورد بررسی قرار گرفته به صورت کاملاً سامانمند و طی یک پروسه طولانی مدت و روشمند نسبت به آثار مشابه در ایران بوده است، اما تنوع فنی در دیوارنگاره های بوم پارچه ایران نسبت به آثار خارجی بیشتر است و این می تواند یکی از دلایل تنوع بیشتر مداخلات مرمتی در ایران باشد. تنوع بالا در شیوه اجرا و موضوع سبب مشکلاتی در حوزه تصمیم گیری های حفاظتی و میزان و نوع مداخلات مرمتی دیوارنگاره های بوم پارچه شده است؛ زیرا برخی آثار بررسی شده در این تحقیق به اشتباه به عنوان نقاشی روی کرباس شناخته می شود که در حوزه مداخله ناصحیح حفاظتی این مسئله باید حل شود.

گورستان تپه پردیس واقع در قرچک استان تهران، محوطه ارزشمند تاریخی عصر آهن است که در کاوش های آن اشیای مفتولی مفرغی به دست آمده است. علیرغم به اهمیت تاریخی اشیای فلزی کشف شده در تهران، تاکنون مطالعه تخصصی ساختاری، فن شناسی و آسیب شناسی به صورت مستقل و با استفاده از روش های دستگاهی و آزمایشگاهی بر روی اشیای فلزی به دست آمده از این سایت صورت نگرفته است. هدف نگارندگان، مطالعه یکی از این مفتول های مفرغی به دست آمده از گورستان تپه پردیس از نظر فنی با پرسش هایی در زمینه ترکیبات عنصری و روش ساخت و همچنین بررسی آسیب هاس ت. بدین منظ ور از روش های دس تگاهی AAS, SEM- EDS برای ش ناخت ترکیب شیمیایی آلیاژ و ریزساختارنگاری به منظور شناسایی روش ساخت استفاده شده است. براساس مطالعات، این اثر مربوط به عصر آهن است. با توجه به داده های آنالیز عنصری، ترکیب به کاررفته در ساخت این اثر آلیاژ مس-قلع (مفرغ) است. بررسی ریزساختار نشان داد که شیوه ساخت عملیات پیوسته گرمایی/ مکانیکی است. همچنین نتایج آزمایش XRD، ترکیبات کوپریت، مالاکیت و نانتوکیت در محصولات خوردگی شناسایی شد که با توجه به حضور میزان فراوان نانتوکیت می توان گفت شیء خوردگی فعالی دارد.

چوب، ماده ای آلی است که در ساخت آثار تاریخی مختلف به کار رفته است. بسیاری از آثار چوبی در فضای باز و تحت تأثیر عوامل محیطی قرار دارند. یکی از مهم ترین عوامل تخریب این آثار در اقلیم های خشک و نیمه خشک، هوازدگی و تخریب فتوشیمیایی است. لازم است راهکارهای مختلف برای حفاظت از این گونه آثار مطالعه شود. با توجه به ویژگی های نانوذرات اکسید روی، این ماده به عنوان تیمار حفاظتی چوب در برابر تخریب فتوشیمیایی ناشی از هوازدگی مطالعه شد. نمونه سازی با استفاده از چوب صنوبر (Populus alba L.) به عنوان گونه پرکاربرد در آثار تاریخی ایران انجام گرفت و نمونه ها با سوسپانسیون نانواکسید روی در ایزوپروپانول به روش آغشتگی تیمار شدند. آزمون هوازدگی براساس دستورالعمل ASTM ۲۵۶۵-۹۹ در سه مرحله زمانی ۳۰۰، ۸۰۰ و ۲۰۰۰ ساعت انجام شد. نمونه ها با استفاده از سنجش کاهش جرم، pH متری، رنگ سنجی و طیف سنجی مادون قرمز تبدیل فوریه انعکاس کل تضعیف شده (ATR-FTIR) ارزیابی شدند. نتایج نشان می دهد که این تیمار از تغییرات بصری چوب در برابر هوازدگی جلوگیری نمی کند؛ هرچند تغییرات چندان شدید نبوده است. این تیمار تأثیر هوازدگی را در چوب کند می کند، اما از تخریب ساختاری جلوگیری نمی کند. در طول زمان و در صورت ادامه روند هوازدگی، کارکرد اصلی نانوذرات اکسید روی، یعنی جذب نور فرابنفش به تدریج و در اثر واکنش های شیمیایی با اجزای شیمیایی چوب و محصولات تخریب اولیه، از دست می رود. به همین دلیل در طولانی مدت کارایی لازم را نخواهد داشت.

در این پژوهش نانو ذراتی ارزان و دارای بیشترین تشابه ترکیبی، برای افزایش نسبی مقاومت سطحی سنگ های باستانی پاسارگاد معرفی شد. با بررسی مقطع نازک نمونه مشخص شد که نوع کانی، کلسیت و از بافت گرین استون است. مشخصات فیزیکی سنگ نمونه، نشان از تخلخل بالای آن داشت. برای به دست آوردن بیشترین شباهت ترکیبی قسمتی از سنگ نمونه به کمک آسیاب مکانیکی به صورت پودر درآمد. پس از تهیه پودر سنگ نمونه، نانو مواد به روش سل-ژل تهیه شد. بلورهای کلسیم تیتانات با فاز پرووسکیت و تیتانیوم دی اکسید با فاز آناتاز به کمک دستگاه پراش پرتو ایکس تشخیص داده شد. این ترکیبات با طیف سنج فروسرخ نیز تأیید شد. اندازه بلورهای کروی و بیضوی تهیه شده در مقیاس نانو، به کمک میکروسکوپ الکترونی روبشی تأیید شد. وجود عناصر غالب کلسیم، تیتانیوم، اکسیژن و کربن به کمک طیف سنج انرژی پرتو ایکس مشخص شد. در این آزمون از اتانول خشک به عنوان حلال استفاده شد. محلول کلوئیدی حاصل، در چهار ساعت بر سطح سنگ افزوده و نمونه به دلیل خاصیت موئینگی وارد منافذ سنگ شد. سپس سطح پوشش داده شده تحت آزمون سایش سطحی سرشار قرار گرفت. همه مراحل برای پیش ماده آهک خالص نیز انجام شد. نتایج حاصل نشان دهنده بهبود نسبی مقاومت سطحی سنگ نمونه است. براساس مشاهده و مقایسه عینی، تغییر رنگ محسوسی در سطح سنگ نمونه رؤیت نشد.

بر اساس نیازهای مرمتی در محوطه جهانی پاسارگاد، با در نظر گرفتن ملاحظات پایداری، سازگاری، بازگشت پذیری و اقتصادی سه گروه ملات طراحی شدند. برای این مهم، ملات های آهکی هوایی با آهک میکرونیزه و استاندارد به همراه افزودنی ارگانیک به منظور هماهنگی با رطوبت نسبی پایین استان فارس انتخاب شدند. ملات های طراحی شده، در مقیاس آزمایشگاهی در بیش از صد نمونه ساخته شدند و براساس برنامه زمان بندی، توزیع شبکه تخلخل، نفوذپذیری در برابر بخار آب، پایایی و کربوناسیون سنجیده شدند. از آنجا که پارامترهای تأثیرگذار بر ملات در اقلیم طبیعی از محیط آزمایشگاهی بیشتر و پیچیده تر است، تمام روند ساخت ملات و انجام آزمون ها در اقلیم پاسارگاد تکرار شد تا تأثیر تفاوت اقلیم و آزمایشگاه بر کارایی ملات های مرمتی نیز مطالعه شده باشد. روش انجام این پژوهش تجربی و نظری است؛ بخش تجربی در آزمایشگاه و سایت به ساخت نمونه ها و انجام آزمون ها مترتب است. امکان سنجی تناسب این ملات ها با ابنیه تاریخی و مقایسه ویژگی های ملات ها در آزمون ها با مطالعات و پژوهش های موجود به روش نظری انجام شده است. مقایسه نتایج آزمون های شبکه تخلخل و رفتار آب و بخار آب ملات های این پژوهش با ملات های استاندارد مرمتی دنیا، به ظرفیت بالای ملات های آهکی هوایی بوم آورد در کارکرد مرمتی در اقلیم استان فارس اشاره دارد.

مطالعه و بررسی شواهد فلزکاری و ردیابی معادن مورد استفاده بدون داشتن اطلاعات ژئوشیمیایی معادن کهن امکان پذیر نخواهد بود. همچنین اندازه گیری ایزوتوپ های سرب ابزاری قدرتمند برای شناخت منشأ کانی ها به ویژه ارزیابی منبع فلزات است. این مطالعه به منظور به دست آوردن الگو یا نقشه ای از اطلاعات ژئوشیمیایی ذخایر سرب، روی و نقره ایران انجام شده است. همچنین پژوهش های منشأیابی روی ظروف نقره ای به دست آمده از غار قوری قلعه و طرح پژوهشی شناسایی و بررسی معادن کهن نقره در منطقه تکاب را بررسی کرده است. اهمیت این منطقه به دلیل وجود ذخایر معدنی فلزی، به ویژه ذخایر سرب، روی و نقره و هم جواری با تمدن های کهن بود. نتایج آنالیز ایزوتوپی سرب این معادن با معادن کهن سایر ذخایر سرب، روی و نقره ایران بررسی و مقایسه شد. برای انجام آزمایش های آنالیز ایزوتوپی در مطالعات آرکئومتالورژی و تعیین منشأ آثار تاریخی و محوطه های فلزکاری لازم است از دستگاه طیف سنجی جرمی پلاسمای جفت شده القایی مولتی کالکتور یا MC-ICP-MS استفاده شود. از سوی دیگر، در مطالعات و بررسی های زمین شناسی از همین روش آنالیز ایزوتوپ های سرب در راستای شناسایی منشأ فلزات و محیط زمین ساختی کانسارها استفاده می شود؛ بنابراین به خوبی می توان از نتایج آزمایش ها در این گونه مطالعات استفاده شد و با انجام محاسبات، نسبت های ایزوتوپی سرب مورد نیاز در مطالعات تعیین منشأ به دست آمد. مقایسه نتایج آنالیز نسبت های ایزوتوپ سرب برای تعدادی از معادن کهن نقره در ایران نشان می دهد که میزان تفاوت نسبت های ایزوتوپ سرب ذخایر سرب، روی و نقره در زون و محورهای زمین شناسی ایران در حدی است که می تواند در منشأیابی محوطه های فلزکاری کهن و آثار نقره ای (که سرب موجود در آن عمدتاً از کانی های سرب، روی و نقره است) کمک شایانی کرد.