جستارهای تاریخ اسلام

در سال دهم هجری، پس از پایان حجه البلاغ در محل غدیر خم، امام علی(ع) به فرمان خداوند توسط رسول خدا(ص) به عنوان وصی و جانشین آن حضرت معرفی شد. اصل واقعه غدیر، مورد تأیید منابع تاریخی مسلمانان است، اما در چرایی وقوع آن، در برخی گزارش ها تفاوت هایی مشاهده می شود. یکی از این موارد، گزارش منسوب به محمد بن اسحاق است. بر اساس این نقل، یکی از دلایل مدعیان مخالف معنای جانشینی، در بابِ علت وقوع غدیر، شکایت چند تن از صحابه از امیرالمؤمنین(ع) نزد رسول خدا(ص) است که برخی مورخانِ بعد از ابن اسحاق، آن را به معنای مولی در قالب دوست، یاور و برتری آن امام بر دیگر صحابه بیان کرده اند. ازاین رو، پژوهش حاضر پس از بررسی صحت انتساب گزارش به ابن اسحاق، درصددِ فهم این مطلب است که این خبر، چه ابعاد و پیامدهایی در منابع بعد از وی در تاریخ اسلام بر جای نهاده است؟ برخی از نتایج به دست آمده از این تحقیق که به روش توصیفی تحلیلی انجام گردید، عبارتند از: عدم وجود اصل گزارش در آثار منتسب به ابن اسحاق و نبود شاهد یا سند موثق درباره انتساب این گزارش به ماجرای غدیر خم؛ عدم اثبات وثاقت برخی از سیره نگاران ناقل گزارش ابن اسحاق و مشهور بودن آنان به تعصب مذهبی و فرقه ای؛ ناقص بودن روایت ناقلان گزارش؛ عدم نقل گزارش ابن اسحاق توسط تاریخ نگاران مشهور دیگر و یکسان نبودن متن و جمله بندی گزارش ابن اسحاق در کتب سیره نگاران.

حمزه بن عبدالمطلب، عموی پیامبر خدا، (از سرداران بزرگ صدر اسلام است. او به عنوان حامی دعوت رسول خدا) در مقابل تهدید های مشرکان، عَلَم توحید را در برابر شرک به دوش گرفت و جان خویش را در راه اسلام فدا کرد. با وجود عملکرد برجسته حمزه بن عبدالمطلب و پیشبرد اهداف اسلام در سال های ابتدایی دعوت، نه تنها نام ایشان به عنوان یکی از شخصیت های تأثیرگذار در صدر اسلام دیده نمی شود؛ بلکه در بعضی از منابع، تلاش بی وقفه ای برای ترور شخصیتی این چهره سرشناس و مؤثر اسلام و تنزیه قاتلانش صورت گرفته است. هدف پژوهش حاضر، معرفی این منابع و نیز واکاوی و شفاف سازی درباره عوامل و انگیزه های پنهان مخدوش سازی شخصیت حمزه است. این تحقیق با استفاده از منابع کتابخانه ای و روش توصیفی- تحلیلی و نیز با تکیه بر کتاب های دست اول حدیثی، تاریخی و رجالی، به دنبال پاسخ به این سوال است که کدام افراد با چه محرک هایی، در تخریب شخصیت حمزه در ادوار مختلف گام برداشته اند. این جستار ضمن معرفی افراد مژثر در تنقیص حمزه، سعی دارد هدف آنان از این عمل و دستاورد های این افراد در طول تاریخ را بیان نماید. تحقیق پیش رو با مراجعه به گزارش های واردشده علیه حمزه در منابع اهل سنت نشان می دهد که این روایت ها علاوه بر اشکال سندی در سلسله راویان، از نظر متنی نیز با حوادث تاریخی ناهمخوانی دارد و در نتیجه، قابل پذیرش نیستند.     حمزه بن عبدالمطلب، پیامبر، بنی امیه، منابع اهل سنت. 

امام هادی (ع) (254-212ق) در روزگاری می زیست که علاوه بر تقابل با حاکمان و کارگزاران غاصب عباسی، با جریان های فکری و اندیشه ای نیز مواجهه داشت که اعتقادات مردم را مورد هجمه قرار می دادند؛ لذا آن حضرت در برخورد با این گروه ها، با تربیت اصحاب آگاه و دانشور در حیطه سیاسی و معرفتی، به مبارزه با آنان پرداخت. پژوهش حاضر، با رویکرد توصیفی- تحلیلی، فعالیت های این اصحاب را گونه شناسی کرده و به معرفی آنان پرداخته است تا مخاطب با نگرشی کلی بتواند عصر امام هادی(ع) را تحلیل کند. براین اساس، با شیوه کتابخانه ای و مراجعه به منابع رجالی، فهرست نگاری ها و آثار تاریخی، داده های مورد نیاز برای شناخت اصحاب امام هادی(ع) فراهم آمده است. آنگاه باتوجه به فعالیت ها، اصحاب امام در سه گونه کنشگری سیاسی با فعالیت های ضد حکومتی، مانند حضور در قیام ها؛ کنشگری سازمانی، همچون فعالیت در سازمان وکالت و کنشگری مبارزه معرفتی (اعتقادی)، مانند مقابله با غالیان گونه شناسی شدند. 

مذهب تشیع در سرزمین یمن، دارای سابقه ای دیرین بوده و از اواخر قرن سوم هجری، دولت ها و حکومت های متعدد شیعی در این پهنه جغرافیایی تشکیل شده است. در میان این حکومت ها، سلسله زیدیه با توجه به طول عمر و نقش بسزای خود در ترویج و اشاعه مکتب تشیع، جایگاهی ویژه و حائز اهمیت دارد. در پژوهش حاضر این سوال مطرح است که موانع سیاسی و فرهنگی گسترش تشیع زیدی در دوره اول حکومت زیدی در یمن چه بوده است؟ هدف تحقیق این است که ضمن واکاوی موقعیت تشیع زیدی، موانع سیاسی و فرهنگی پیشروی و گسترش عقاید تشیع زیدی نیز بررسی و تحلیل شود. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای است. یافته های پژوهش نشان می دهد که عوامل متعددی در این امر دخیل بوده اند که از آن جمله می توان به ناامنی و شورش قبایل، انشقاقات درونی و ناتوانی جانشینان در اداره حکومت اشاره کرد. شناخت معیارها و ملاک هایی که امامان زیدیه در راستای مدیریت و حکومت و نیز روش برخورد با مخالفان خود داشتند، از دیگر نتایج این پژوهش است. 

خطابیه یکی از جریان های غالی عصر ائمه((ع))، به پیروان ابوالخطاب، از غالیان سرشناس زمان امام صادق(ع) اطلاق می شوند. سؤالی که در اینجا مطرح است اینکه میزان تأثیرپذیری پیروان ابوالخطاب یا همان افراد و فرقه های خطابی از ابوالخطاب چه اندازه و علت این امر چه بوده است؟ واکاوی این امر با بهره گیری از شیوه توصیفی و تحلیلی نشان از این است که پیروان ابوالخطاب، به میزان بسیار زیادی به ابوالخطاب ارادت داشتند و تحت تأثیر گمانه های غالیانه و انحرافی وی قرار گرفته بودند. شدّت تأثیرپذیری آنان از ابوالخطاب- که تا ادوار بعد نیز ادامه یافت- به گونه ای بود که هشدارهای امام صادق(ع) به آنان و روشن گری های آن حضرت نیز نتوانست از میزان آن بکاهد. تأثیرپذیری از ابوالخطاب که برخی را تا مرز کشته شدن نیز پیش برد، به دلیل عوامل مختلفی همچون جهالت، فریبکاری های ابوالخطاب، جایگاه قبلی ابوالخطاب و تمایل خطابیه به اباحه گری بوده است.

در قلب دریای مدیترانه، جزیره ای است که با نام سیسیل (صقلیه) شناخته می شود. این جزیره با آب و هوای معتدل مدیترانه ای و خاک حاصلخیز، سرزمینی زیبا و پربار است. از طرف دیگر سیسیل در نقطه تلاقی دو قاره اروپا و آفریقا قرار دارد و نزدیک ترین مسیر ارتباطی میان این دو قاره پس از تنگه جبل الطارق به شمار می رود. همین موقعیت جغرافیایی، سیسیل را در طول تاریخ آماج حملات و تهاجمات بسیاری قرار داده است. مسلمانان یکی از این گروه ها بودند که بارها این جزیره را مورد هجوم قرار دادند. نویسنده به روش توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که روند تاریخ فتوح مسلمانان در جزیره سیسیل چگونه بوده و چیرگی مسلمانان بر آنجا در طول سده ها، چه دستاوردهای فرهنگی و تمدنی برای مردم آن سامان داشته است. پژوهش ها نشان می دهد دودمان های حکومتگر مسلمان در جزیره، فرهنگ و تمدن اسلامی را شکوفا کردند و آن گسترش دادند. تأثیرات این شکوفایی به ویژه در قالب هنر و معماری حتی پس از فروپاشی حکومت های اسلامی و در دوران نورمان های مسیحی نیز ادامه یافت. برخی از نورمان ها نسبت به مسلمانان تسامح و مدارا داشتند و این امر باعث شد که تأثیرات فرهنگ و تمدن اسلامی در جزیره، همچنان محسوس باشد.