۱.
کلید واژه ها:
بازار/بازاریان مسجد/روحانیت بسیج اجتماعی انقلاب اسلامی قزوین
پیروزی انقلاب اسلامی ایران از یک منظر، نتیجه حضور قشرها و طبقات مختلف اجتماعی با هدایت و حمایت بازاریان و روحانیت در شهرهای مختلف بود. در جریان نهضت اسلامی، تعامل و همکاری بازاریان و اصناف و علما با انگیزه های دینی و فرهنگی نقشی پررنگ در بسیج سیاسی مردم و مدیریت مبارزات انقلابی ایفا کرد. شهر تاریخی قزوین با داشتن بازاریان و علمای سرشناس ازجمله این مراکز بود. تبیین عملکرد این دو لایه ی اجتماعی در تداوم و پیروزی انقلاب و بسیج و آگاهی طبقاتی مردم در سال های 1357-1356 ش، مسئله اصلی نوشتار حاضر است. این مقاله با رویکرد تاریخی و تکیه بر اسناد منتشرشده، خاطرات، روزنامه ها و مصاحبه، مترصد پاسخ به این پرسش است که نقش و عملکرد روحانیون و بازاریان شهر قزوین در مبارزات انقلاب اسلامی چه بوده است؟ یافته ها نشان می دهد دو قشرِ سنتیِ بازاری و روحانی در تقابل با سیاست های غیردینی رژیم پهلوی در مراحل مختلف نهضت اسلامی از ابتدا تا بهمن 1357 به کنشگری پرداختند و نقش پررنگی در بسیج مردم، مدیریت مبارزات و پیروزی انقلاب اسلامی در این شهر داشته اند.
۲.
کلید واژه ها:
شورش دهقانان شبانکاره زیراه بوشهر پهلوی
بخشی از تاریخ مناطق شبانکاره و زیراه از توابع شهرستان دشتستان در استان بوشهر متأثر از شورش های دهقانی است. در این مناطق، مناسبات و روابط دهقانان با زمین داران بزرگ تا اواخر دوره پهلوی تغییر چندانی نیافت و منابع ثروت و قدرت در اختیار زمین داران و مالکان بزرگ بود. تداوم این روند، به تضاد منافعِ دهقانان با مالکان و زمین داران و در نهایت به شورش های دهقانی منجر گردید. سؤال پژوهش حاضر آن است که علل و زمینه های این شورش ها و نتایج آن چه بوده است؟ ساختار زمین داری در این مناطق، پرداخت بهره های گزاف مالکانه از سوی دهقانان و تضعیف نفوذ مقامات اجرایی از اواخر دوره قاجار -که مالکان اصلی بودند- از زمینه های شورش ها در مرحله اول است. در مراحل بعد نیز از هم پاشیدگی کشور با آغاز جنگ جهانی دوم، افزایش قدرت و ثروت خوانین و همچنین روی کارآمدن کابینه دکتر مصدق در بروز این شورش ها مؤثر بوده است. یافته ها نشان می دهد شورش ها باعث تضعیف قدرت زمین داران بزرگ شد و زمینه ساز خیزش ها و اعتراض های گسترده بعدی و ازجمله انقلاب اسلامی در این مناطق گردید. هرچند این شورش ها به سبب فقدان سازمان دهی منظم و همراهی نکردن ساختار و گروه های سیاسی با این قیام ها و سرکوب آن توسط عوامل حکومت پهلوی به شکست منجر شد؛ اما زمینه های مخالفت با حکومت پهلوی و گرایش مردم این ناحیه به مبارزات ضدپهلوی و پیوستن به جریان انقلاب اسلامی را فراهم ساخت. این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی با بهره گیری از اسناد نویافته به بررسی موضوع پرداخته است.
۳.
کلید واژه ها:
انجمن ها اهداف فرهنگی آمریکا نهادهای آموزشی انجمن ایران و آمریکا
از دیرباز موقعیت ژئوپلیتیکی ایران، توجه سیاست گذاران بسیاری از کشورها را به خود جلب کرده است. دراین بین یکی از کشورهایی که درصدد رابطه سیاسی و فرهنگی با ایران برآمد آمریکا است. تغییر سیاست های کلی آمریکا بعد از جنگ جهانی اول موجب شد تا این کشور از انزوای سیاسی خارج شود و خود را در عرصه جهانی به عنوان یک کشور ابرقدرت مطرح نماید. در نیمه دوم قرن نوزدهم آمریکا بر آن شد تا روابط فرهنگی خود را با جهان ازجمله خاورمیانه گسترش دهد که ایران هم جزو این مناطق بود. در این برهه زمانی روابط فرهنگی آمریکا و ایران کاملاً در خطوطی مجزا از روابط سیاسی صورت می گرفت؛ اما در دوره پهلوی دوم اهداف فرهنگی آمریکا کاملاً منطبق بر اصول سیاست خارجی این کشور بود. راه اندازی نهادهای فرهنگی در ایران از جمله انجمن ایران و آمریکا برای رسیدن به همین اهداف بود. ازاین رو تلاش و فعالیت های مستقیم فرهنگی آمریکا از طریق انجمن برای جست وجوی شیوه نزدیک شدن به جوانان را می توان یکی از زمینه های کنترل نظام آموزشی و تربیتی عنوان کرد؛ بنابراین پژوهش حاضر به روش تاریخی و مبتنی بر اسناد و گزارش های آرشیوی و با بهره گیری از رویکرد توصیفی-تحلیلی درصدد تبیین این مسئله است. یافته های پژوهش بیانگر آن است که برنامه های فرهنگی آمریکا در قالب انجمن ایران و آمریکا کاملاً با سیاست خارجی آمریکا در ایران برای تأثیرگذاری در سطوح آموزشی و دانشگاهی کشور منطبق بود.
۴.
کلید واژه ها:
پهلوی دوم رژیم اسرائیل نمایندگان مجلس دوره بیست و سوم شورای ملی آمریکا دیپلماسی پنهان
حکومت پهلوی با به رسمیت شناختن رژیم اشغالگر قدس (به شکل دوفاکتو و غیررسمی) خود را در معرض انتقادات شدید نیروهای مخالف داخلی و برخی کشورهای منطقه قرار داد، بنابراین هر نوع رابطه اقتصادی، نظامی و مناسبات سیاسی با رژیم اسرائیل را از دید مردم مخفی نگاه داشت. موضوع حائز اهمیت در این پژوهش، انعکاس نظرات نمایندگان مجلس شورای ملی، علل و انگیزه های محرمانه بودن روابط دوجانبه می باشد. سؤال اصلی به این قرار است که نمایندگان مجلس ملی دوره بیست وسوم نسبت به اسرائیل چه مواضعی داشتند؟ پژوهش حاضر با بهره گیری از مطالعات کیفی و بررسی اسنادی درصدد به آزمون گذاردن این فرضیه است که علل همگرایی حکومت پهلوی و رژیم اشغالگر قدس، که رژیم های غیرعرب و حامی منافع آمریکا در منطقه بودند، جبران فقدان پایگاه مردمی، کسب جنگ افزارهای اسرائیلی و مقابله با اعراب تندرو برای حکومت پهلوی و خروج از انزوای سیاسی، اقتصادی، به رسمیت شناخته شدن قانونی برای رژیم صهیونیستی بود. با استناد به مذاکرات دوره بیست و سوم مجلس شورای ملی، بسیاری از نمایندگان برای حفظ منافع و سیاست های حزب ایران نوین در راستای تقویت حکومت پهلوی، جز با محکوم نمودن اسرائیل به عنوان کشوری غاصب، نقش دیگری برای آن قائل نبودند. از علل محرمانه بودن نیز می توان به جلوگیری از هرگونه واکنش احتمالی مخالفان داخلی و کشورهای عرب تندرو اشاره کرد.
۵.
کلید واژه ها:
نهضت روحانیت نهضت آزادی ایران هیئت های مؤتلفه اسلامی حزب ملل
بررسی شکل گیری و روند نهضت روحانیت در دهه 1340 نشان می دهد این نهضت بر طیف وسیعی از اقشار و طبقات مختلف اجتماعی تأثیر گذاشته و حتی موفق شد از آنان یارگیری نماید. به طوری که نه تنها به تعامل با برخی تشکّل ها پرداخت، بلکه زمینه ساز تأسیس برخی تشکّل های مبارزاتی شد. نکته قابل توجه اینکه چه عواملی در شکل گیری این تعامل نقش داشتند؟ کدام تشکّل ها در این تعامل پیش قدم شدند؟ بررسی سیر مبارزاتی نهضت روحانیت در این دهه حاکی است سه تشکل ذیل نقش پیشگامی در این تعامل ایفا کردند: 1. نهضت آزادی ایران: این تشکل دانشگاهی در اوایل سال 1340 ش تأسیس و با دستگیری و بازداشت طولانی مدت سران آن از سال 1343 ش، به اغما رفت. 2. هیئت های مؤتلفه اسلامی: این تشکل بازاری در بحبوحه تقابل مرجعیت و روحانیت مبارز با هیئت حاکمه در آغاز سال 1342 ش تأسیس و بعد از افشای نقش آن در ترور حسنعلی منصور نخست وزیر، سران آن دستگیر و فعالیت تشکل متوقف شد. 3. حزب ملل اسلامی: این تشکل نیز با عضویت جمعی از جوانان نوگرای دینی، درصدد مبارزه مخفی با رژیم برآمد که چند ماهی پس از تأسیس در سال 1344 ش، سران آن توسط ساواک شناسایی و دستگیر شده و حزب فروپاشید. این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی و به روش کتابخانه ای نشان می دهد نهضت روحانیت با عنایت به ماهیت مذهبی و بومی و همچنین رویکردهای ضداستبدادی و به ویژه ضد استعماری خود به سرعت توجه سایر گروه ها و تشکل های سیاسی مذهبی را جلب کرد و موفق شد در تعامل با برخی از آنها، آموزه های نهضت را در میان قشرهای مختلف گسترش داده و از میان آنها یارگیری نماید.
۶.
کلید واژه ها:
انقلاب اسلامی اراک اقشار مردم روحانیون بازاریان بانوان
انقلاب اسلامی ایران را می توان یکی از فراگیرترین جنبش های توده ای تاریخ جهان به شمار آورد؛ چراکه اکثر اقشار مختلف، از روحانیون تا بازاریان و دانشجویان و فرهنگیان و طبقات پایین جامعه ، در آن مشارکت داشتند و در به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی نقش انکارناپذیری ایفا نمودند . در هر یک از شهرهای ایران با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی ، قشرهای مختلف مردم در مبارزه علیه رژیم پهلوی فعالیت می کردند . شهر اراک نیز از این قاعده مستثنی نبود و مردم دوشادوش روحانیون و دانشجویان در صف مقدم نبرد با طاغوتیان ، نقش مهمی در پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایفا نمودند . لذا پژوهش حاضر در پی آن است تا به این پرسش اصلی پاسخ دهد که کدام یک از اقشار مردم در جغرافیای استان مرکزی در پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی دخیل بوده اند و چه نقشی را ایفا نموده اند؟ یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که هر یک از اقشار مختلف مردم شهر اراک اعم از روحانیون ، دانشجویان ، فرهنگیان ، بازاریان ، کارگران ، بانوان ، اقلیت های مذهبی و غیره با توجه به موقعیت و استعدادهای خود در مبارزات انقلابی شرکت داشته اند و در به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی نقش آفرینی کرده اند .
۷.
کلید واژه ها:
دیوارنوشته تاریخ نگاری انقلاب اسلامی ایران دیدگاه مردمی
با گذشت زمان، منابع تاریخ نگاری گسترده و متنوع شده اند و این تغییر با یافته های جدید و مهم تر از آن تغییر نگرش به تاریخ نویسی و منابع آن، به وجود آمده است. انقلاب اسلامی ایران که با پشتوانه ای سیاسی و اجتماعی در بهمن 1357 ش به وقوع پیوست بیش از هر رویداد تاریخی در دوران معاصر ایران منابعی از تاریخ مکتوب و شفاهی را بازتولید کرده است. بخشی از آن اسناد، عکس ها و نامه ها و گفت وگوهای افراد مختلفی است که در این رویداد سهیم و یا شاهد و راوی این اتفاق بوده اند. دیوارنوشته ها یکی از منابع مهم برای تحلیل و شناخت ماهیت مبارزات و رخداد انقلاب اسلامی به شمار می روند که به جای تولید نوشته های تحلیلی، شامل نوشته ها و تصاویر کوتاه می باشند و بررسی آنها به مثابه بازتاب ایدئولوژی، نگرش سیاسی و اجتماعی مبارزات مردمی، کنشگری احزاب و تبیین ماهیت انقلاب اسلامی، مسئله مقاله حاضر است. در واقع بررسی نوشته های دیواری به عنوان منبعی شفاهی و مکمل تاریخ نگاری دوره معاصر که براساس روش توصیفی تحلیلی تدوین گردیده است، موضوع و شیوه مقاله پیشِ روست. همچنین این مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش است که دیوارنوشته ها که در دوران منتهی به انقلاب در تمام شهرهای ایران فراگیر شدند، چگونه پیام انقلاب را از سوی گروه های مختلف اجتماعی و سیاسی انتقال دادند؟ ضمن اینکه تأکید مقاله بر دیوارنوشته ها و مضامین آنهاست که براساس تصاویر موجود در مجموعه عکس های جمع آوری شده عکاسان و منابع آرشیوی و اسناد از طریق صفحات الکترونیکی آنها قابل دسترسی و مشاهده بوده است.
۸.
کلید واژه ها:
مهندس مهدی بازرگان انقلاب انقلابی گری رفرم
مسئله انقلابی گری از مسائل پرمناقشه در تاریخ انقلاب اسلامی ایران است که برخی از روشنفکران مانند مهندس مهدی بازرگان با دید انتقادی به آن نگریسته اند. این پژوهش که به شیوه تحلیلی و توصیفی نگاشته شده درصدد پاسخ به این پرسش است که نگاه مهندس بازرگان به مقوله انقلاب و مسئله انقلابی گری چگونه بوده و چه نقدهایی بر آن وارد است؟ یافته های تحقیق نشان می دهد که نگاه بازرگان به مبارزات، نگاهی انقلابی نبود. او انقلاب اسلامی را نهایتاً یک اصلاح و رفرم می پنداشت که دایره آن تنها شامل ایران است و نه فراتر. وی در تبیین مفهوم انقلاب اسلامی، دو رویکرد ایجابی و سلبی اتخاذ می کند و این تناقض در سرتاسر دیدگاه های وی به چشم می خورد. رویه انقلابی گری بازرگان نیز بسیار متفاوت با دیگران بود به گونه ای که قائل به سلطنت شاه بود و نه حکومت او. در نقد دیدگاه ها و رفتار او نیز علاوه بر وجود تناقضات گفتاری و رفتاری، می توان به مواردی نظیر: عدم درک درست بازرگان از شرایط انقلابی، خصوصیات رفتاری او و غیره اشاره کرد.
۹.
کلید واژه ها:
جنبش دانش آموزی جنبش جوانان اصفهان انقلاب اسلامی
در جریان پیروزی انقلاب اسلامی، افراد و گروه هایی با وابستگی متفاوت مشارکت داشتند. اهداف و نحوه مشارکت این گروه ها متفاوت بود و نشان از اهداف گوناگون آنها داشت. شناسایی نحوه این مشارکت و اهداف آن، در ترسیم دورنمای انقلاب اسلامی و اهداف کلی وقوع آن اهمیت فراوانی دارد. دانش آموزان در زمره گروه هایی هستند که به نقش آنها در پیروزی انقلاب اسلامی کمتر پرداخته شده است. این بخش از اجتماع که فعالیتش در قالب «جنبش جوانان» تعریف می شود به ویژه در مرحله نهایی نهضت اسلامی حضور پررنگی داشته و در بسیاری از اقدامات پیشرو به شمار می رفت. در این مقاله ضمن محور قرار دادن جنبش جوانان، به فعالیت این گروه در یکی از شهرهای پیشرو در انقلاب اسلامی (اصفهان) و در سال های نزدیک به پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته شده است. پرسش اصلی نوشتار این است که «دانش آموزان اصفهانی چه مشارکت ویژه ای را در روند مبارزاتی انقلاب اسلامی ایفا کرده اند؟» در پژوهش حاضر با مبنا قرار دادن مصاحبه های مقدماتی، کلیدواژه های مرتبط استخراج شده و با بررسی اسناد و مدارک مکتوب به صحت سنجی مطالب اقدام شده است. در این نوشتار فرضیه اصلیِ مدنظر مشارکت فعالانه دانش آموزان در روند مبارزاتی آشکار و خیابانی نهضت است.
۱۰.
کلید واژه ها:
انقلاب فرهنگی شورای انقلاب دانشگاه نهادسازی نهادینه سازی
مواضع و تعامل چندجانبه شورای انقلاب به عنوان اولین نهاد مجریِ انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها بین سال های 1357 تا 1359 با سایر طبقات نقش آفرین در انقلاب فرهنگی، که عبارت اند از رهبر، دانشگاهیان، دولت و مردم، تأثیر مستقیمی بر نهادسازی و نهادینه سازی این مقوله فرهنگی در انقلاب اسلامی داشته است. هدف اصلی این پژوهش آن است که با روش توصیفی-تحلیلی و بررسی اسناد، منابع و مطبوعاتِ موجود، نقش شورای انقلاب در عدم تحقق اهداف انقلاب فرهنگی در بازه زمانیِ مسئولیتش را مورد بررسی قرار دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد عدم دستیابی شورای انقلاب به موفقیت مورد نظر امام خمینی در اجرای انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها بیش از هر چیز در چند امر خلاصه می شود: اولاً مشغله بیش از حد این نهاد در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی، ثانیاً برداشت مبهم و ناقص و به تبع آن برنامه ریزی غیرجامعِ اعضای آن نهاد از مقوله انقلاب فرهنگی و ثالثاً عدم همکاری و فرمانبرداریِ اولین دولت انقلاب اسلامی و رؤسای دانشگاه ها در فرآیند کار. در این میان تنها رهبری امام خمینی و همراهی مردم با اقدامات این نهاد به نحو صحیح صورت گرفته است. نکته راهبردی دیگر آنکه توجه رهبر انقلاب به توأم بودن نهادسازی در کنار نهادینه سازیِ مقوله انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها باعث شد تا ایشان در بندِ نهاد خاص نباشد و به علت نواقص موجود، مسئولیت آن را به نهاد جدیدِ ستاد انقلاب فرهنگی واگذار کند.
۱۱.
کلید واژه ها:
اشرف پهلوی دوره پهلوی دوم فعالیت اقتصادی فعالیت اجتماعی فعالیت سیاسی
طبق سیاست های دربار پهلوی، زنان حضوری مؤثر در عرصه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی ایفا کردند. اشرف پهلوی، از متنفذان دربار بود که در برخی فعالیت اقتصادی و اجتماعی این دوران نقش مؤثری ایفا کرد. سؤالات اصلی پژوهش حاضر عبارت است از اینکه انگیزه ها و نقش اشرف پهلوی در فعالیت های اقتصادی و اجتماعی دوم چه بود؟ پژوهش حاضر بر این است که اشرف پهلوی، با توجه به انزوای اجباری دوران کودکی و برون گرایی دوران بزرگسالی، انگیزه های قدرتمندی برای رسیدن به اهداف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی داشت و بهمنظور قدرت نمایی و یافتن وجهه اجتماعی، درصدد کسب منافع مادی از قِبَلِ این فعالیت ها بود. مقاله حاضر با روش تحقیقات تاریخی و رویکرد توصیفی-تحلیلی، مبتنی بر استفاده از منابع کتابخانه ای و اسناد آرشیوی موجود در سازمان اسناد ملی ایران و مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تدوینشده است. نتیجه حاصل از این پژوهش مؤید تلاش اشرف در برون داد انگیزه های جاه طلبانه وی در جبران کمبودهای دوران کودکی است.
۱۲.
کلید واژه ها:
سربازی روحانیون پادگان نهضت اسلامی طلاب
روحانیون در اوایل دهه ی ۱۳۴۰ و پس از فروردین 1342 طبق دستور حکومت به سربازی فراخوانده شدند. علما و بزرگانی نظیر امام خمینی مخالفت خود را با این موضوع مطرح و از اعزام به خدمت خودداری کردند. اما درنهایت کامیون های ارتشی هر کجا روحانی ای را که از نظر جسمی و سنی شرایط خدمت سربازی را داشت، دستگیر می کردند و به پادگان ها می بردند. بارها روحانیون درباره اعزام به خدمت سربازی در حضور امام خمینی اعتراض خود را اعلام کردند، اما پس از این موضوع، علما این اتفاق را به فال نیک گرفتند و تصمیم گرفته شد از محیط پادگان ها برای ارتباط بیشتر با افراد نظامی و آگاهی سربازان نسبت به نهضت اسلامی استفاده شود. اوضاع روحانیون در اوایل اعزام به خدمت مناسب نبود و در نتیجه اعتراضاتی صورت می گرفت که کم کم سبب بهبود وضعیت خدمتی آنها شد. ازجمله دلایل اعزام روحانیون به سربازی، کنترل بیشتر حکومت بر روحانیون بود که زمینه آشنایی سربازان با تفکر فراهم شد. در این پژوهش با استفاده از اطلاعات موجود به تحلیل و بررسی مسئله سربازی روحانیون پرداخته و به تبیین کنش های آن برای حکومت پهلوی پرداخته ایم. سوال این پژوهش آن که وضعیت سربازی و قوانین خدمت روحانیون در دوره پهلوی به چه شکل بود و کنش روحانیت در مقابله با سربازی روحانیون چگونه بود؟
