آفاق علوم انسانی (پژوهش های تاریخی، اجتماعی و سیاسی)

یکی از انواع تاریخنگاری اسلامی، فرهنگنامه های تاریخی است. این نوع تاریخنگاری از قرن هفتم هجری هم زمان با تأسیس دولت ممالیک (648-922ه ) و در قلمرو آنها تولد یافت و روبه رشد نهاد. هر چند اولین این دست از منابع تاریخ اسلام را یاقوت حموی (626 ه ) صاحب معجم الادباء نوشت اما ابن خلکان (681 ه ) با نگارش وفیات الاعیان، فرهنگنامه نویسی را به عنوان یک فنّ وارد مرحله جدیدی کرده و به اوج خود رساند. در حقیقت فرهنگنامه های بعدی مانند: الوافی بالوفیات صفدی، فوات الوفیات ابن شاکر و المنهل الصافی ابن تغری بردی ادامه و تکمله اثر او به حساب می آیند. فرهنگنامه های تاریخی از جایگاه و اهمیت فراوانی در مطالعات تاریخی اسلامی به ویژه در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی برخوردارند، به گونه ای که تحقیق و پژوهش در این باره و دیگر عرصه ها بدون رجوع به آنها ممکن نیست. این پژوهش قصد دارد ضمن نگاهی کوتاه به اقبال به تاریخنگاری در این عصر و چگونگی شکل گیری فرهنگنامه ها، انگیزه، روش و منابع این دست آثار تاریخی را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

یورش مغولان که با کشتارهای فجیع و ویرانی های عظیم همراه بود، تمدن اسلامی را تا آستانه نابودی کامل کشانید. نابودی مراکز علم و دانش، کتابخانه ها، کشتار دانشوران و طلاب، مهاجرت و گریز بسیاری از ایشان به اکناف و اطراف دنیای اسلام دور از چپاول مغول گوشه ای از ضربات این بلیه ی تاریخی محسوب است. از دیگر سوی با اتمام سیل ویرانگر فتوحات مغولی و در سایه ی تساهل مذهبی مغول و البته برافتادن تسلط مذهبی خاندان عباسی و فروماندن مذهب اهل تسنن از پشتیبانی بی شرط و قید دستگاه خلافت، مذهب تشیع به فرصتی تاریخی دست یافت تا آزادانه در معرض تبلیغ و نشر قرار گیرد. در کنار تمام عللی که بر گسترش تشیع در این عهد عنوان شده اند، بر نقش مناظرات آزاد مذهبی میان ارباب مذاهب و پیروزی علمای شیعی در برابر رقیبان اهل سنت خویش در پرتو دانش و منطق،خاصه در منابع شیعی تاکید رفته است. این نوشته با صحه گذاشتن بر چنین روندی در پی آن است که نشان دهد، ضربات جبران ناپذیر مغول بر بنیان های دانش و مراکز پژوهش و مدارس و ویرانی شهرها و مراکز تمدنی، فضایی از رکود علمی پدید آورد که قربانیان اصلی آن جامعه ی علمی اهل سنت و اسماعیلیان بودند. جامعه ی تشیع اما تیزبینانه با نزدیکی به حاکمیت مغولی و اظهار ایلی و مصون ماندن از هم پاشیدگی کامل، نیز حتی المقدور، مشارکت یا سهیم شدن در قدرت، خود را تا حد زیادی از این فروپاشی رهانید. تاکید این مقاله نیز به واقع بر آن است که در گسترش تشیع در این عهد در میان تمام اسباب دیگر این رکود علمی جامعه را نادیده نباید گرفت.

مدت ها پیش از ظهور اسلام، شهر جندیشاپور مرکز علمی درخشانی را در دل خود داشت که با گسترش فتوحات اسلام، در قلمرو مسلمانان قرار گرفت. هنگامی که مسلمانان به علم متوجه شدند این مرکز توانست خدمات گرانقدری در انتقال علوم گوناگون به خصوص پزشکی به مسلمانان ارائه نماید. ارائه ی این خدمات همزمان با نهضت ترجمه ای بود که مسلمانان آغاز کرده و طی آن کتب علمی زبان های بیگانه را به عربی ترجمه کردند. جندیشاپور نیز در این نهضت به دو گونه سهیم بود. یک جنبه آن بود که دانشمندان جندیشاپور که تا پیش از آن، تالیفات خود را به زبان هایی غیر از عربی می نگاشتند این بار به نگارش به زبان عربی روی آوردند. جنبه دوم آن بود که برخی کتب بیگانه را به عربی ترجمه کردند. در این تحقیق این نتیجه به دست آمد که فعالیت جندیشاپور در جنبه ی اول بسیار پر رنگ تر از جنبه ی دوم بوده است و این خود تاکیدی است بر این که علمای جندیشاپور بیشتر خود صاحب دانش و اثر بودند تا آن که ناقل و مترجم صرف آثار دیگران باشند.

اطلاعات مفیدی در منابع درباره کتابخانه های سلطنتی فاطمیان و دارالعلم این دوره وجود دارد که هر دو زیر نظر خلیفه-امام فاطمی بود و گاه به طور خصوصی اداره می شد. نخستین شواهد در این باره به دوران نخست این حکومت مربوط می گردد؛ هرچند در سراسر این دوره این موضوع به چشم می خورد. حتی با نگاهی تردید گرایانه به اطلاعات موجود، باز هم عظمت کتابخانه خلیفه قابل انکار نیست. الحاکم فاطمی نهاد دارالعلم را به عنوان یک کتابخانه و نهاد نیمه عمومی با هدف افزایش نسخه نویسی از کتاب ها تاسیس کرد. برخی شواهد نشان از انجام فعالیت های آموزشی در این مرکز، به ویژه در رابطه با دعوت اسماعیلی، دارد که طی آن، کتاب ها و رساله هایی می بایست پیش از خواندن آثار مشکل تر و پیچیده تر مطالعه می شد. اگرچه ورود و استفاده از این نهاد، محدودیت مذهبی داشت، اما نهادهای دیگری نیز برای عموم مردم بود که فاقد چنین محدودیتی بود.

امنیت چه در بعد اجتماعی، چه دربعد روانی و فیزیکی آن یکی از دغدغه های همیشگی انسان بوده است. امنیت روانی، زیر مجموعه گستره ای وسیع تر یعنی امنیت جامع انسانی، محسوب می شود که در بردارنده ی حقوق و امنیت فردی، مالی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، و سیاسی است. هدف تحقیق حاضر بررسی عوامل مؤثر بر احساس امنیت اجتماعی شهروندان 18 سال به بالای شهرستان اندیمشک است. در این پژوهش از روش پیمایش استفاده شده است و شیوه گرد آوری داده ها استفاده از پرسشنامه است. جامعه آماری شهروندان 18سال به بالای شهرستان اندیمشک بود که با استفاده از جدول لین 200 نفر به عنوان حجم نمونه و با استفاده از شیوه ی تصادفی طبقه ای چند مرحله ای تعین شده است. بر اساس یافته های پژوهش بین احساس امنیت اجتماعی(متغیر وابسته)و میزان اعتماد اجتماعی، دولت و ساختار سیاسی قوی، دینداری و میزان نظم اجتماعی رابطه معنا داری وجود دارد. در صورتیکه بین متغیر وابسته پژوهش و عملکرد پلیس رابطه معنا داری مشاهده نشده است. همچنین دولت و ساختار سیاسی قوی از تأثیر گذارترین متغیر ها بر احساس امنیت افراد به شمار می رود. همچنین نتایج کلی این پژوهش نشان می دهد که اغلب شهروندان دیدگاه مناسبی نسبت به عملکرد پلیس ندارند که این امر به منزله یک مسئله اجتماعی است که زمینه ساز یک بحران اجتماعی می شود.

به اتخاذ تصمیم در نظام سیاسی که بر اساس کنترلهای بازخوردی باشد، تصمیم گیری در نظام سیاسی سایبرنتیک می گویند. به این صورت که نظام بر پایه اطلاعات دریافتی از محیط که یا خبر از وضعیت مطلوب می دهند یا خبر از بحران و آشوب تصمیم گیری می کند. به عبارتی نظام سیاسی بر مبنای مدل سایبرنتیک، توانایی خودکنترلی و خود تعدیل کنندگی دارد. هدف این نظام رسیدن به تعادل است، نظم و وحدت اساس این نظام را تشکیل می دهد. مسئله اینست که ایجاد تعادل به معنی تحمیل نظم به فرد و نادیده گرفتن اراده و عمل متفاوت اوست. نظام سایبرنتیک رفتارهای ناهمسو با نظام که بحران زا و آشوب گونه اند را به عنوان بازخورد منفی و مبنای برای تصمیم گیری های آتی خود میداند.

شهروندی مفهومی است ناظر بر حقوق، وظایف و مشارکت شهروندان در جامعه. این مفهوم نوع ارتباط میان جامعه سیاسی یعنی ملت و دولت را تداعی می کند. بر این اساس شهروندی مجموعه حقوق، تکالیف و مسئولیت های اعضا و افراد جامعه در مقابل دولت است که طبق قانون و فارغ از نژاد، قومیت و جنسیت در روابط آحاد افراد جامعه با دولت برقرار می گردد. مفهوم شهروندی به عنوان مفهومی اجتماعی در طول تاریخ دچار تحولات زیادی شده است. از این رو این مفهوم آنچنانکه امروزه مطرح است با گذشته تفاوت دارد. پرسش اساسی این مقاله این است شهروندی در دوره باستان از لحاظ حقوق، وطایف و مشارکت به چه صورت بوده است؟ برای پاسخ به این سوال با استفاده از روش مطالعه تطبیقی مفهوم شهروندی در دوره های مختلف باستان و ویژگیهای آن در هر دوره مشخص و سپس با یکدیگر مقایسه و تطبیق داده می شود. با این مقایسه و تطبیق مفهوم شهروندی را در دوره باستان تبیین و تغییرات ایجاد شده از نظر حقوق، تکالیف، و مشارکت شهروندان بیان می گردد.