آزاده شریفی

در شرق شناسی آلمانی زبان دو سنت اصلی وجود دارد: رمانتیک و فیلولوژیک. سنت رمانتیک، شرق را به عنوان دیگریِ متمایز، غیرعقلانی و واجد کشف و شهود معرفی می کند که مبتنی بر معرفی و ترجمه آثار است؛ بر پژوهش های عمیق استوار نیست و بیشتر در گسترش ترجمه متون شرقی به زبان آلمانی مؤثر بوده است. سنت فیلولوژیک متمایزکننده شرق شناسی آلمان و متمرکز بر فهرست برداری، تصحیح نسخ خطی و تحقیق در متون است. در شرق شناسی آلمانی زبان، از قرن هجده تاکنون، غلبه با سنت فیلولوژیک است. حلقه واپسین شرق شناسان آلمانی، شامل هلموت ریتر، فریتس مایر و آنه ماری شیمل نمودی از تلفیق دو سنت و تکامل آن در سایه مفهوم «بافت» است. در آثار ایشان به عناصر بیرونی و شرایط شکل گیری متن به اندازه بافت درونی و مؤلفه های زبانی و بلاغی توجه می شود. مؤلفه کلیدی این جریان مفهوم «متن» است. در اینجا، روند پژوهش های ریتر و مایر بررسی و روش خاص آنها در مواجهه با متون عرفانی نشان داده شده است. ویژگی های اصلی آثار ایشان عبارت است از: دسته بندی متون و پیدا کردن متون مادر، پیدا کردن شبکه متون (براساس تکوین نسخه های خطی) و تصحیح متون اصلی براساس معتبرترین نسخه ها، ترجمه متون به آلمانی، اولویت دادن به نثر، مأخذشناسی و بافت سازی. روش حلقه طلایی شرق شناسی آلمانی زبان می تواند در فهم متن، شبکه سازی و ژانرشناسی عرفان فارسی زبان مؤثر باشد. این شرق شناسان عرفان و تصوف را جریانی برآمده از متن اسلام می دانند و آن را به عنوان پدید ه ای تاریخی، فرهنگی و متن بنیاد می شناسند نه جریانی رمانتیک یا روشنگرانه.

سوانح العشاق احمد غزّالی (م 520) سلسله جنبان رسایل مستقلی است که به زبان فارسی درباره «عشق» نوشته شده-اند. احمد غزّالی در این اثر مفهوم عشق را فراتر از حدود زمینی و آسمانی بازتعریف کرده و گفتمانی صوفیانه با محوریت آن پدید آورده است. این گفتمان در رسایل متأثر از سوانح، مانند عبهرالعاشقین روزبهان بقلی،تکمیل شده و از همین طریق به شعرفارسی نیز راه یافته است. با وجود این، زبان پیچیده و ارزش های ادبی این دو رساله مانع از توجه به نظریه پردازی های مؤلفان آن شده و پژوهش های عرفانی عمدتاً این آثار را متونی شاعرانه ، مبتنی بر تجربه شخصی و در نتیجه فاقد چهارچوب فکری مشخّص ارزیابی کرده اند.در این مقاله، با به کارگیری ابزارهای زبان شناسی نقش گرا از جمله مفهوم «بافت موقعیت» و تحلیل «فرانقش اندیشگانی» ، جنبه تبیینی و نظریه پردازانه این دو متن آشکار و رابطه متقابل آن با بافت فرهنگی قرن ششم بازنموده شده است. هدف از مقایسه دو متن نشان دادن امتداد گفتمان عشق سوانح در رساله های بعدی و روند تکوین و تحوّل گفتمان عشق در آغاز و پایان قرن ششم بوده است.

به دلیل شاعر دوستی خاندان قاجار شاعران و تذکره نویسان بسیاری در سده سیزدهم زیسته اند که بعضاً آثار منحصر به فردی خلق کرده اند. دری شوشتری شاعر و تذکره نویس معاصر دولتشاه، فرزند فتحعلی شاه از جمله این نویسندگان بوده است . مهم ترین اثر وی تذکره « چمن سرور» است که جنگی موضوعی از اشعار است و غالباً اشعار سبک هندی از شاعران قرن 11 و12 را شامل می شود. این اثر تاکنون تصحیح نشده است . وی همچنین اثری با عنوان « اقبال نامه» در ذکر سادات مرعشی داشته که گویا از میان رفته است. کار دیگر او تنظیم و استنساخ « سفینه خوشگو» اثر بندر بن داس است. این مقاله به زندگی و آثار دری شوشتری و بویژه معرفی و نقد اثر مهم او « چمن سرور » می پردازد. پس از آن مختصری در مورد «سفینه خوشگو» و نقش وی در شکل گیری آن می آید و در پایان با بررسی نمونه اشعار و نثر دری، تصویری از وی به عنوان شاعر و نویسنده درباری ترسیم خواهد شد.