عبدالحسین طالعی

در این مقاله، دیدگاه های چهار شخصیت قرآن پژوه حوزه نجف در قرن چهاردهم و پانزدهم هجری؛ ابوالقاسم اردوبادی، محمدجواد بلاغی، سید ابوالقاسم خویی و محمد هادی معرفت در زمینه حدیث ثقلین و کاربرد آن در فهم قرآن، نقل، نقد، بررسی و مقایسه شده است. بر اساس یافته های این پژوهش، هر چهار شخصیت یادشده نقش حدیث ثقلین در فهم قرآن را کلیدی و اساسی می دانند و در این نکته اشتراک دارند، گرچه هر یک از آنها برخی از جوانب مطلب را باز می گویند.

از مهمترین دستاوردهای همایشهای بزرگان علم و دین و ادب، تهیه مجموعه هایی است که در قالب مقالات مختلف، جوانب مختلف حیات علمی، عملی و اخلاقی شخصیت مورد نظر را به تصویر می کشند. دست  اورد تلاش همایش بزرگداشت محدث قمی نیز انتشار سه مجلد کتاب )محدث ربانی در دو مجلد و شناخت نامه محدث قمی در یک مجلد( است. نویسنده در بخش اول مقاله خویش، فهرست کلی مجموعه سه مجلدی را به شیوه موضوعی در قالب سیزده موضوع ارائه می دهد. در بخش دوم نیز سعی در بیان پیشنه  ادات و نکات تحلیلی مفیدی در خصوص مطالب مرتبط با محدث قمی و نیز بهبود مجموعه مقالات حاضر دارد. 

کتاب المدنیات به زبان عربی و در دو جلد اثر حسین واثقی در زمینه ی مدینه پژوهی است که هدف نویسنده از نگارش آن، شناخت شهر مدینه و تاریخ فرهنگی آن از زاویه دید شیعی است. یعنی شناخت هر آنچه به این شهر در ارتباط با تشیع قابل بررسی است بویژه تلاش های علمی شیعیان در این شهر. نویسنده نوشتار حاضر سعی در معرفی کتاب مذکور دارد. در راستای این هدف، بعد از ذکر مختصر ارزش این اثر، محتوای آن را مورد مداقه قرار می دهد.

هدف: پژوهش حاضر با هدف ارزیابی منابع فارسی در زمینه مفردات قرآن صورت گرفته است تا میزان مطابقت آنها با معیارهای کتب مرجع را معین کند. روش: پژوهش حاضر کاربردی و روش آن تحلیل محتوای کمی و کیفی است. جامعه آماری پژوهش شامل تمام کتابهای چاپی فارسی در حوزه مفردات قرآنی است. برای انجام پژوهش از سیاهه وارسی محقق ساخته استفاده شد. یافته ها: یافته ها نشان داد: از میان 85 کتاب مفردات قرآنی که در این پژوهش مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته اند، 73 درصد کتب مرجع توسط پدیدآورندگان معتبر تولید شده ولی فقط 13 درصد از آن ها توسط ناشران تخصصی به چاپ رسیده اند. بیشترین آثار (24 عنوان) در سال های 1391 به بعد چاپ شده اند. 4/77 درصد از آثار منتشره در تیراژ 3000 و کمتر چاپ شده اند. 5/83 درصد از کتب مرجع به صورت گزینشی دامنه لغات خود را اختیار کرده اند. همچنین 5/36 درصد از آثار بر حسب تفسیر، ترجمه یا نسخه ای خاص از قرآن نوشته شده است ولی 5/83 درصد از آثار به طور عمومی به تالیف یا ترجمه پرداخته اند. کتب مفردات قرآنی فارسی، در ویژگی های ظاهری نگارش از جمله ویراستاری، برخورداری از راهنمای استفاده و بهره مندی از نمایه ضعف دارند. اکثر کتاب های مفردات قرآنی (5/56 درصد) با در نظر گرفتن اهداف آموزشی به رشته تحریر در آمده است. اصالت/ارزش: چارچوب حاصل از پژوهش حاضر می تواند در تبیین و ارزیابی مفردات قرآنی که از شمار کتب مرجع به حساب می آید، استفاده شده و راهنمای محققین، نویسندگان، منتقدان و مخاطبان خود باشد و فعالیت های علمی مربوط را هدفمند و یکسان سازد.

این گفتار، عناوین پنجاه رساله خطی و عکسی در زمینه های قرآن، حدیث و عقاید شیعی را در بر دارد که تمام یا بیشتر آنها تا کنون تحقیق و منتشر نشده اند، و تحقیق آنها می تواند موضوع پایان نامه قرار گیرد، یا مقالات پژوهشی در باره درونمایه آنها نوشته شود. این نسخه ها از دو کتابخانه قم (کتابخانه مدرسه حجتیه، کتابخانه مرکز علوم عقلی) انتخاب شده و نسخه هایشان در دسترس است.

از آیـه الله محمـد تقـی شـیرازی اشـعار فارسـی معـدودی بـر جـای مانـده اسـت کـه بـا وجـود انـدک بـودن، از قـوت شـعری برخـوردار اسـت. ایـن شـعرها اندکـی پـس از رحلـت ایشـان همـراه بـا شـعرهایی از چنـد فقیـه نامـدار دیگـر ماننـد: شـیخ محمـد حسـین اصفهانـی، میـرزا اسـماعیل شـیرازی، شـیخ فضـل اللَّه نـوری، میـرزا صـادق آقـا تبریـزی منتشـر شـده و البتـه برخـی از آنها عربی و برخـی ملمـع (فارسـی و عربـی) اسـت. در ایـن اشـعار کـه در مـدح و رثـای اهل بیت (ع) اسـت، اشـارات جالبـی بـه مضامیـن آیـات و احادیـث و متـون تاریخـی معتبـر شـده اسـت. در ایـن مقالـه بخشـی از این اشـارات مورد تحقیق قرار گرفته اسـت که اثرپذیری شـاعر از قرآن و حدیث و تاریخ را نشـان میدهـد. نمونـه ایـن مـوارد چنین اسـت: آیه انتم العلون، آیه بنیان مرصـوص، آیه نور، آیه مباهلـه، آیـه فتلقـی آدم، سـوره هـل اتـی. همچنیـن احادیـث و رویدادهایـی ماننـد: تصـدق خاتـم در رکـوع، لیلـه المبیـت، حدیـث غدیـر، مقامـات پیامبـر و اهـل بیـت و علـم و معجزاتشـان، وقایع کربـا و مقامـات امـام عصـر و توسـل بـه آن ذوات مقدسـه. همچنیـن اشـاره بـه برخـی از عالمـان شـیعه ماننـد عامـه حلـی و میـرزا محمـد حسـن شـیرازی

این پژوهش به تحلیل محتوای کتاب های با موضوع امامت در الذریعه الی تصانیف الشیعه می پردازد. روش پژوهش پیمایشی و با رویکرد توصیفی و ارزیابانه انجام شده است. جامعه پژوهش تمام کتاب های با موضوع امامت در کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه است که شامل 724 اثر است. یافته های تحقیق نشان می دهد از بین منابعی که شیخ آ قابزرگ تهرانی برای آثار معرفی می کند، بیشترین فراوانی مربوط به رویت و مشاهده کتاب ها با 397 اثر است. زبان عربی با 545 عنوان رتبه اول را در بین سایر زبان ها دارا است. بیشترین تعداد تالیف، کتابت، چاپ و نگهداری آثار یعنی 121 عنوان نیز به عراق و شهرهای مختلف آن اختصاص دارد. قرن چهاردهم با 169 عنوان اثر بیشترین تعداد آثار مورد بررسی را به خود اختصاص داده است. 684 اثر نیز در قالب نثر بوده اند. فرمت خطی آثار با 307 اثر در رتبه اول قرار دارد. 705 اثر نیز اصلی و بدون ارجاع بوده-اند. 12 اثر در توضیحات خود پانویس دارند. 313 عنوان از آثار بررسی شده نیز دارای استناد به کتاب های دیگر هستند. تعیین و تبیین نوع نگرش شیخ آقابزرگ در خصوص نویسندگان و زمینه های موضوعی امامت، شناخت دغدغه ها و تفکرات شیخ آقابزرگ، از جمله نتایج این پژوهش است با جستجو و استخراج کتاب های با موضوع امامت در الذریعه دانسته می شود که چه کتاب هایی درباره امامت نوشته شده و چه کتاب هایی نوشته نشده است؟ وجوه اشتراک و یا تفاوت این کتاب ها چیست؟ کتاب های مهم و غیرمهم کدامند؟ نمی توان کتابی علمی و پژوهشی درباره امامت نوشت مگر اینکه به کتاب های مستقلی که درباره این موضوع نوشته شده است مراجعه کرد. لازمه این کار آگاهی و شناخت این کتاب ها است و لازمه داشتن این آگاهی، کاوش و جستجو در بین این کتاب ها و راه بهتر و نزدیک تر مراجعه و استفاده از کتابشناسی امامت است که پژوهش حاضر راه را برای تهیه و تدوین کتابشناسی امامت نیز هموار می کند. از این رو مساله اساسی آن است که مشخص شود تصویر کلی منابع مرتبط با امامت در کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه بر اساس متغیرهایی نظیر زبان، مکان چاپ، قرن تالیف، قالب کتاب، فرمت کتاب، حجم توضیحات کتاب به چه صورت است؟

قیاس ناپذیری امامان با دیگران، بر اساس حدیث معتبر «لا یقاس بآل محمد من هذه الامه أحد» یکی از شؤون امامت است. در این مقاله، این حدیث از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. مصادر حدیث، از منابع شیعه و سنی، ریشه های قرآنی و عقلی درونمایه حدیث، نتایج عملی حدیث، بیان عالمان در مورد آن، و حلّ موارد تعارض آن با قرآن و عقل، در این گفتار بررسی شده است.  

هدف پژوهش حاضر، تعیین میزان پراکندگی و گرایش موضوعی مقالات حوزه علوم حدیث در نشریات علمی – پژوهشی  بین سال های ۱۳۸۶- ۱۳۹۰ می باشد. روش:  روش پژوهش تحلیل محتوا است. در این روش مقالات از لحاظ موضوعی تحلیل شده اند. مبنای تعیین موضوع، مقوله های استخراج شده از اصطلاحنامه علوم حدیث است. یافته ها و نتایج:  از مجموع 357 مقاله ارائه شده، 342 عنوان مقاله تألیفی و 8 عنوان مقاله ترجمه ای  بوده است. بیشترین سهم ارائه مقالات با 8/53% به متخصصان با مدرک تحصیلی دکتری اختصاص دارد و از نقطه نظر رتبه علمی، بیشترین مشارکت در بین اعضای هیأت علمی مربوط به استادیاران بوده است. سهم مردان در تالیف و انتشار مقالات حوزه علوم حدیث 7/87% و سهم زنان  3/12% بوده است. از مجموع مقالات مورد بررسی، 7/62% دارای یک نویسنده، 9/33% دو نویسنده و 4/3% دارای سه نویسنده بوده است. از نقطه نظر وابستگی سازمانی، دانشگاه تهران در صدر موسسات آموزشی  پژوهشی قرار گرفت. تحلیل موضوعی مقالات نشان داد که بیشترین سهم در مقوله های اعم علوم حدیث، به مقوله "پژوهش های جدید حدیثی" با 37%، اختصاص داشته و موضوعات "علم درایه" با 4/15% و "احوال روایت" با 6/14% در مرتبه های بعدی قرار گرفتند.