علی صفی پور

گاه شماری جلالی یا ملکشاهی یکی از مهم ترین و دقیق ترین گاه شماری های ایرانی است که در زمان ملکشاه سلجوقی توسط گروهی از دانشمندان بزرگ ایرانی پدید آمد. این گاه شماری به دنبال اصلاح گاه شماری یزدگردی تدوین شد و از ساختار آن نیز بی بهره نماند. در باره نام گذاری نام روزها و ماه های این گاه شماری، میان گزارشگران و پژوهشگران آن، دیدگاه های گوناگونی وجود دارد که برپایه آن برخی گمان می کنند این گاه شماری نام هایی ویژه خود در نامیدنِ ماه ها و روزها داشته است. نام هایی برای روزها، مانند: «جشن ساز، بزم نه، سرفراز، کشن نشین، نوش خوار، غم زدای، رخ فروز، مال بخش، زرفشان، نام جوی، و...» و یا نام ماه های آن: «ماه نو، نوبهار، گرمافزای، روز افزون، جهان تاب، جهان آرای، مهرگان، خزان، سرمافزای، شب افزون، آتش افروز، سال افزون». همچنین پنج روز پایانی سال به این نام ها بوده «آفرین، فرخ، فیروز، رامشت، درود». بررسی دست نبشته های معتبر نشان می دهد که گزارش های موجود در باره این گاه شماری در سده های نخستینِ تأسیس با آن چه در دوران پسین گزارش شده است، دگرگونی های قابل توجهی دارد، در این میان یکی از معتبرترین منابع، کتاب معرفت التقویم نام بردار به سی فصل خواجه نصیرالدین توسی است. گزارش هایی که در این کتاب آمده است در گذر زمان به سبب اعتبار آن مورد دستبرد و برساختگی قرار گرفته است. برساختگی های پیرامون نام روز ها و ماه های جلالی اندک اندک و به مرور زمان در فرهنگ ها و کتب دیگر راه یافته و سبب شده است که امروزه چنین پنداشته شود که این گاه شماری نیز مانند گاه شماری یزدگردی نام هایی ویژه خود داشته است. در این پژوهش، بر آن هستیم با بررسی اِسنادی دست نبشته ها، و تحلیلی تاریخی-ادبی از نوع کتابخانه ای، در باره این نام گذاری ها بحث و بررسی کنیم. نتایج به دست آمده نشان می دهد نام هایی که برای روز و ماه در گاه شماری جلالی گزارش شده است، نام هایی برساخته است که در گذر زمان به این گاه شماری نسبت داده شده است و در برخی متون معتبر نیز راه یافته است.

در گاه شماری زرتشتی، که گاه شماری ای به شیوه خورشیدی است، روزهای ماه به نام اهورامزدا و ایزدان نام زده شده است. یکی از جستارهایی که همواره در پیوند با سنجه های زمانی در گاه شماری ایران باستان مطرح است، همانا بودن یا نبودن زمان بندی روزها به کمتر از یک ماه سی روزه است؛ یعنی چیزی همانند سنجه هفته. در گروه بندی که برای نام ایزدان بر روی روزهای ماه در گاه شماری زرتشتی گفته شده، وجود روزها در دو دور ه هفت تایی و دو دوره هشت تایی است. از این رو، این گمان پیش می آید که این دسته بندی، پیوندی با سنجه هفته داشته باشد یا بر پایه آن شکل گرفته است. می دانیم شیوه زمان بندی روزها به هفته یا کمتر و یا بیشتر از آن، در میان تمدن های باستانی بوده است. اکنون این پرسش پیش می آید که این گروه بندیِ نام ایزدان، چه پیوندی با زمان بندی روزهای ماه دارد و اگر پیوندی میان آنها برقرار است، چه باوری سبب پدید آمدن چنین گروه بندی ایزدان شده است

هدف: در انجامة هر دست نبشته، گاه شماره ای وجود دارد که گویای زمان نگارش آن دست نبشته است. برخی از این گاه شماره ها بنا به دلایلی به گاه شمارة دیگر دگرگون میشوند، هدف از این مقاله شناساندن این ویژگی دگرگون پذیری در گاه شمارة دست نبشته هاست. روش: پژوهش از نوع کتابخانه ای است که به بررسی موردی و توصیف زوایای گوناگون دگرگون پذیری در یک گاه شماره پرداخته میشود و در برخی موارد نیز استناد به نمونه های شناخته شده، میشود. یافته ها: برخی از گاه شماره ها این ویژگی را دارند که یا با اندک دستبردی؛ یا بر اثر گذر زمان و پریشانی دست نبشته؛ و یا شیوة نگارشِ کاتب، به گاه شمارة دیگر دگرگون میشوند و این مسأله کارِ فهرست نگاران، کتابداران و مصححین را مشکل میکند و خواندن آنان به برداشتی نادرست از گاه شماره میانجامد. دگرگون پذیری یک گاه شماره در سه دورة زمانی پیش میآید: 1. هنگام نگارش از سوی کاتب؛ 2. پس از کاتب؛ 3. در هنگام فهرست نگاری و یا تصحیح دست نبشته. دگرگون پذیری هم در گاه شماره های عددی و هم حروفی دیده میشود. برخی از گاه شماره های دگرگون پذیر از این قراراند: سته، سبعه، تسعه، و نیز نشانة جمع «یْنْ» عربی، سیئم(=30) و سیم (=3) و گاه شماره های کوتاه نویسی شده بعد از سال هزار هجری و یا حذف برخی نقطه ها همانند دگرگونی ششصد به سیصد.

هدف: در انجامة هر دست نبشته، گاه شماره ای وجود دارد که گویای زمان نگارش آن دست نبشته است. برخی از این گاه شماره ها بنا به دلایلی به گاه شمارة دیگر دگرگون میشوند، هدف از این مقاله شناساندن این ویژگی دگرگون پذیری در گاه شمارة دست نبشته هاست. روش: پژوهش از نوع کتابخانه ای است که به بررسی موردی و توصیف زوایای گوناگون دگرگون پذیری در یک گاه شماره پرداخته میشود و در برخی موارد نیز استناد به نمونه های شناخته شده، میشود. یافته ها: برخی از گاه شماره ها این ویژگی را دارند که یا با اندک دستبردی؛ یا بر اثر گذر زمان و پریشانی دست نبشته؛ و یا شیوة نگارشِ کاتب، به گاه شمارة دیگر دگرگون میشوند و این مسأله کارِ فهرست نگاران، کتابداران و مصححین را مشکل میکند و خواندن آنان به برداشتی نادرست از گاه شماره میانجامد. دگرگون پذیری یک گاه شماره در سه دورة زمانی پیش میآید: 1. هنگام نگارش از سوی کاتب؛ 2. پس از کاتب؛ 3. در هنگام فهرست نگاری و یا تصحیح دست نبشته. دگرگون پذیری هم در گاه شماره های عددی و هم حروفی دیده میشود. برخی از گاه شماره های دگرگون پذیر از این قراراند: سته، سبعه، تسعه، و نیز نشانة جمع «یْنْ» عربی، سیئم(=30) و سیم (=3) و گاه شماره های کوتاه نویسی شده بعد از سال هزار هجری و یا حذف برخی نقطه ها همانند دگرگونی ششصد به سیصد.