محسن بهرام نژاد

برلاسیان از مهم ترین ایلات تیموری بودند که بر ماوراءالنهر، آسیای جنوبی و ایران حکومت داشتند. ردپا و آثار برلاسیان را می توان در بسیاری از وقایع آن دوره یافت. تیمور در میان برلاسیان تربیت شده بود و با یاری برلاسیان حکومت را درست گرفته بود، بنابراین برلاسیان در شکل گیری، تثبیت و تکوین فرمانروایی تیموریان نقش داشتند، با توجه به نقش برلاسیان در حیات سیاسی الوس جغتای و به قدرت رسیدن تیموریان، طبیعی است که برلاسیان نقش های مهم سیاسی و نظامی در حکومت تیموریان داشته اند. با توجه به سهم بسزایی که برلاسیان در حکومت تیموریان داشته اند، این پژوهش سعی دارد با روش توصیفی–تحلیلی وکتابخانه ای، نقش برلاسیان را در تحولات سیاسی عصر تیموری بررسی نماید. بنابراین پرسش اصلی پژوهش اینگونه است: برلاسیان در شکل گیری و تحول قدرت سیاسی تیموریان چه نقشی داشته اند؟ این جستار با بررسی رویدادهای تاریخی مرتبط با ایل برلاس در دوره تیموری، قصد بررسی ماهیت و چندوچون حیات سیاسی این ایل و میزان تأثیرگذاری آنان در رخدادهای تاریخی آن روزگار را دارد.

نهاد ولایتعهدی از مهم ترین نهادهای تأثیرگذار در دستگاه خلافت عباسیان به شمار می رفت. در دوره دوم عباسیان (232-334ق)، برخلاف دوره اول (132-232ق) که نهاد ولیعهدی در آن تا حدود زیادی مستقل عمل می کرد، شکوه و عظمت این نهاد در تأثیرگذاری بر افزایش قدرت خلافت از بین رفت. یافته های مسئله پژوهش حاضر، که با روش توصیفی-تحلیلی درصدد بررسی نقش نهاد ولایتعهدی در تضعیف نهاد خلافت در دوره دوم عباسیان است، نشان می دهد که در درجه اول، هویت بخشی به جایگاه ولایتعهدی، که در دوره اول عباسی منجر به قدرتگیری و عظمت دستگاه خلافت می شد، در دوره دوم خلاف عباسی، به علت تسلط ترکان بر نهاد ولایتعهدی، که منجر به بروز ولیعهدانی سست عنصر و ضعیف شد، باعث تضعیف آن گشت. ترکان ولیعهدانی گزینش شده و کم سن وسال، فاقد شجاعت و دلاوری، و ضعیف را با هدف تسلط بر آن ها، برمی کشیدند. علاوه بر ترکان، برخی از زنان دربار نیز، به علت رشد ولیعهد در حرم، که محیطی زنانه بود، با ترکان در تسلط بر ولیعهدان رقابت داشتند. مادران ولیعهدان نقش زیادی در رسیدن آن ها به خلافت ایفا می کردند و با تسلطی که از قبل بر آن ها داشتند، نقش مهمی در اداره امور بازی می کردند و به ا ین ترتیب، از ایفای نقش اصلی خلیفه، که رسیدگی به امور بود، مانع می شدند. نمونه بارز این مسئله دخالت سیده شغب، مادر المقتدر عباسی، در اداره امور در رقابت با ترکان در دوره مقتدر بود. مجموع عوامل یادشده باعث شد تا نهاد ولایتعهدی در دوره دوم عباسی به جای قدرت بخشی به حاکمیت خلافت عباسی، باعث تضعیف آن بشود.

رستم خان به عنوان یک غلام گرجی از چهره های مؤثر در تاریخ نظامی ایران عهد صفوی بشمار می آید. او در سایه هوش و ذکاوت خود به عالی ترین منصب نظامی یعنی سپهسالاری در عهد صفوی دست یافت، و صوفی وار و فداکارانه به دفاع از مرزهای صفوی در شمال غرب و غرب ایران پرداخت. پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی و تحلیلی به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که رستم خان گرجی در جنگ های ایران و عثمانی در مناطق وان، هرسین، حله و ایروان چه نقشی ایفا نمود و عملکرد او در این میدان چه نتایجی را در پی داشت؟ فرضیه اصلی پژوهش این است که شواهد موجود یک رابطه دو سویه ای از میزان شناخت رستم خان نسبت به مهارت های نظامی و موقعیت جغرافیایی منطقه، و همچنین درک صحیح و دقیق او از شدت خصومت عثمانی ها با صفویان و مطامع آن ها در گرجستان را نشان می دهد. یافته های تحقیق ضمن تأیید این مدعا نشان می دهد که حضور تاریخی رستم خان و پیروزی هایش در جنگ های مورداشاره به تحکیم و تثبیت امنیت مرزهای شمال غربی ایران تا سقوط دولت صفوی کمک مؤثری کرد. همچنین عثمانی ها مجبور شدند در معاهده ذهاب از گرجستان و آذربایجان چشم پوشی کنند؛ و تحرکات نظامی آن ها نیز در آن حدود تا شروع یورش افغان ها به اصفهان متوقف گردید. 

پژوهش حاضر به مشخص کردن چگونگی تأثیر فقه امامیه بر وضعیت زنان در نظام خانواده از آغاز دورۀ قاجار تا دوران مشروطه می پردازد، و نتایج حاصل از آن می تواند به فهم جنبه هایی از واقعیت های زندگی جامعۀ زنان در ایران عهد قاجار کمک نماید. این پژوهش با رویکرد تاریخی و به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از داده های کتابخانه ای، روند استقرار اندیشۀ فقهی امامیه در ایران، وضعیت زنان دورۀ قاجار در نظام خانواده، جایگاه خانوادگی زنان در گفتمان فقهی شیعه، و رابطۀ میان فقه امامیه و وضعیت خانوادگی زنان در عصر قاجاریه را مورد بررسی قرار می دهد. جامعۀ اسلامی ایران در حوزۀ نظام خانواده از احکام فقهی امامیه به عنوان اندیشۀ مسلط اجتماعی پیروی می کردند، و عرف وعادات قادر نبودند که در تقابل با اصول مذهبی قرار گیرند؛ چنان که احکام اجتهادی-اختصاصی زنان با ارجاع به آیات وروایات مورد استناد فقها قرار می گرفتند. زنان در نظام خانوادۀ قاجاری از جایگاه فرودست تری نسبت به مردان برخوردار بودند. فقه امامیه که در جامعه تنها نقش همسری و مادری را به زنان اختصاص می داد، مرجع ترسیم احکام خود را خداوند و هدف آن را تأمین سعادت خانواده و اجتماع و اجرای عدالت می دانست و جامعه و حکومت را در عدم پذیرش این قوانین، نامشروع قلمداد می کرد. پیروی از احکام فقهی از برخی جهات از نتایج سودمندی در روابط اعضای خانواده برخوردار بود، اما از سوی دیگر در بسیاری موارد اندیشۀ فقهی در دستیابی به برخی اهداف منسوب به احکام خود ناموفق عمل می کرد. با توجه به عدم موفقیت فقه امامیه به عنوان اندیشۀ مسلط اجتماعی در دستیابی به اهدافش از یک سو و موقعیت پست تر زنان در نظام خانوادۀ قاجاری ازسوی دیگر، این اندیشه در فرودستی جایگاه خانوادگی زنان در دورۀ قاجاریه تأثیرگذار بود.

میرزا طالب خان اردوبادی، یکی از چهره های سیاسی و دیوانی عصر صفویه است که در زمان شاه عباس اول و شاه صفی به مقام وزارت عظمی منصوب شد. شواهد و مستندات تاریخی، حاکی از آن است که دستگاه دیوانی در دوران وزارت او، به لحاظ مالی و نظارت بر عملکرد کارگزاران، دچار آشفتگی شد؛ تا جائی که این شرایط، در دور نخست، منجر به عزل او از منصب وزارت، و در مرحله دوم، منجر به قتل او - توسط شاه صفی- گردید. پژوهش حاضر، حول محور این پرسش سامان یافته است که: شرایط اجتماعی و سیاسی دوران حیات میرزا طالب خان، چه تأثیری در شکل گیری شخصیت و فعالیت های او در مسند وزارت داشت؟ یافته های تحقیق، نشان می دهد که طالب خان، فاقد هرگونه استعداد کافی و شایستگی لازم برای احراز مقام وزارت بود. اما ارتقاء وی به وزارت، صرف نظر از نسبتی که با خاندان خواجه نصیرالدین طوسی و وزیر بزرگی چون میرزا حاتم بیگ داشت؛ بیشتر، متأثر از شرایطی بود که زمام دارانی با خصوصیات فکری شاه عباس اول و شاه صفی، در آن حکمفرما بودند.

یکی از چالش های دائمی بخش علیایی رود فرات و غرب ارمنستان بزرگ در طول تاریخ وجود تنش های نظامی میان قدرت های سیاسی مجاور آن بر سر چگونگی تسلط یافتن بر منطقه سوق الجیشی وان بوده است. این چالش ها در دوران حکومت صفوی و عثمانی وارد مرحله جدیدی شد و اختلافات مذهبی و سیاسی میان آنها زمینه رویارویی دیگری را در آن منطقه بوجود آورد که با فراز و نشیب طی سال های 1049-907 ق ادامه یافت. پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی به دنبال تبیین این پرسش است که آنها چه سیاست و اهدافی را در منطقه وان دنبال می کردند که سبب پیدایش کشمکش های نظامی طولانی میان آن دو قدرت گردید؟ یافته های تحقیق نشان می دهد که انگیزه های مختلفی به لحاظ تاریخی، سیاسی، نظامی، مذهبی، قومی و اقتصادی در درگیری دائمی میان آنها نقش داشته است؛ اما صفویان نه با تکیه بر مذهب و نه قدرت نظامی و نه دیپلماسی، توانایی حفظ و حراست از وان و شهرهای اطراف آن در برابر رقیب نیرومند خود یعنی عثمانی ها را نداشتند، بنابراین درنهایت مجبور شدند تا بر پایه یک توافق رسمی با عثمانی تن به قبول شکست داده و با جدایی دائمی وان از قلمرو تاریخی ایران موافقت کنند.

این نوشتار رویکردهای سیاسی و نظامی سلاجقه ایران و فاطمیان مصر را در نحوه واگذاری اقطاعات نظامی و استغلال به امیران آن دو حکومت مقایسه می کند. مقاله با بهره گیری از روش مقایسه ای مبتنی بر وصف و تحلیل به این یافته ها رسیده است که سلجوقیان و فاطمیان که در اندیشه گسترش قلمرو نفوذ خود بودند در رفتاری مشابه هم در عرصه نظام زمین داری مبتنی بر اقطاعات، اراضی را برای افزایش انگیزه و اطاعت محض فرماندهان نظامی، به آنان واگذار می کردند. اما این رویکرد با گذشت زمان، به اقتدار امرای نظامی و افول این حکومت ها انجامید. فاطمیان بر خلاف سلاجقه که اقطاع استغلال را فقط به امیران نظامی اعطا می نمودند، دیوان سالاران را هم از این نوع اقطاع بهره مند می کردند.

بیجن تاریخ نگاری است که با نگاشتن زندگی سیاسی و نظامی رستم خان گرجی در میان مورخان صفوی به شهرت رسید. او شاید از نقالانی بوده است که بعدها به تاریخ نگاری حرفه ای روی آورد. پژوهش حاضر به بررسی این پرسش می پردازد که بیجن در پردازش تاریخ نگارانه شخصیت رستم خان چگونه می اندیشید و در تشریح و تبیین آن از چه روش هایی کمک گرفت؟ بررسی حاضر نشان می دهد که بیجن نواندیشانه به تاریخ نمی نگرد، بلکه متأثر از سنت و میراث اسلامی، ایرانی صفوی، می کوشد تا با حفظ مبانی تاریخ نگری سنتی که بر اصل دین، عبرت، تقدیر و اخلاق استوار است، نظام فکری خودش را در مسیر بسط نگاه قهرمان گرایانه نظامی هدایت و سامان دهد و با الهام از سبک ادبی رایج، با التقاطی از روش های روایی، نقّالی و انتقادی از قهرمانی های رستم خان در برابر دشمانش جانبداری کند، و به کنجکاوی هایی که روح زمانه اش جستجو می کرد به درستی و واقع بینانه پاسخ دهد.

قشر معلم و دانش آموز از مهمترین نیروهای اجتماعی برآمده از ساختار آموزشی نوین در کشور بودند که نسبت به کارکردهای نامتوازن سیاسی و اجتماعی حکومت پهلوی، موضع انتقادی اتخاذ نمودند. معلمان و دانش آموزان استان گیلان نیز به مانند همنوعان خود در دیگر استان های کشور در پی دگرگونی در ساختار اجتماعی، بسط گفتمان های چالشگر نظام سیاسی و ظهور رهبری ساختارشکن به نام امام خمینی (ره)، شالوده ی بروز نارضایتی و اعتراضات خیابانی را فراهم نمودند و با حضور مستمر در اعتراضات و راهپیمایی ها و توزیع و تکثیر اعلامیه ها و کتب انقلابی دست به کنشگری فرهنگی و انقلابی زدند. این پژوهش می کوشد تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی و روش تاریخی و با تکیه بر منابع اسنادی و تاریخ شفاهی به این پرسش پاسخ دهد که معلمان و دانش آموزان شهرهای مختلف استان گیلان چه نقشی در شکل دهی و بسیج سیاسی نیروها در انقلاب اسلامی داشتند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که آنان از پیشگامان جریان آگاهی بخشی و انسجام سیاسی جهت انجام کنش انقلابی در بین اقشار مختلف جامعه بودند و با کنش های رفتاری و بیانی خود زمینه ی حضور توده های انقلابی را در صحنه ی انقلاب فراهم نمودند.