حسین قرچانلو

گیلان به سبب قرار داشتن در حصار طبیعی دریای خزر از یک سو و رشته کوه مرتفع پوشیده از جنگل البرز از سوی دیگر، همچنین به سبب داشتن آب و هوای بسیار مرطوب و پرباران، از نظر جغرافیایی با بیشتر نواحی ایران متمایز است. گیلان به سبب این توان های محیطی، از شرایط انسانی، اقتصادی و ساختار سیاسی خاصی برخوردار بوده است. این ایالت که به صورت جزیره ای از سایر نواحی خلافت شرقی جدا افتاده بود هرگز به طور کامل و پیوسته به تسلط نیروهای خلافت و حتی نیروهای خارجی چون مغولان درنیامد. این منطقه همواره به دست حکمرانان محلی اداره می شد که اگرچه با هم اشتراکات و ارتباطاتی داشتند، اما مستقل از یکدیگر در قسمت های مختلف گیلان حکمرانی می کردند. ساختار انسانی، سیاسی و فرهنگی گیلان تا زمان تسلط روس ها بر گیلان و شکسته شدن حصار طبیعی آن با ساخت راه های کاروان رو و شوسه ثابت مانده بود. در این پژوهش با بررسی توان محیطی گیلان و وضع سیاسی منطقه نشان داده شد وجود مرزهای طبیعی، قومی و فرهنگی علت اصلی استقلال و دوام حکومت های محلی در گیلان و دیلمان بود.

در جهان باستان مجموعه ای از راه های تجاری در سراسر قاره پهناور آسیا، از چین تا مرزهای آسیایی امپراتوری روم رونق داشت که بعدها نام جاده ابریشم بر آنها اطلاق شد. پس از ظهور اسلام، بخشهای مهمی از این راه ها در قلمرو خلافتهای اسلامی قرار گرفت و مسلمانان فعالانه، تجارت از طریق آنها را ادامه دادند. از نظر جغرافیایی می توان این راه ها را به راه های جنوبی، میانی و شمالی تقسیم کرد. بخش مهمی از راه شمالی از سرزمین جونغاریه می گذشت. همسایگی این سرزمین با مناطق مسلمان نشین آسیای میانه، حضور اقلیتی مسلمان در آن و کمتر شناخته بودن آن نسبت به سایر مناطق آسیای میانه برای محافل دانشگاهی و پژوهشی ایرانی و عربی، در کنار اهمیت جاده شمالی به عنوان جزئی بسیار مهم از جاده ابریشم در تجارت آسیا و جهان اسلام، عمده ترین انگیزه های انجام این پژوهش است. این مقاله با تکیه بر داده های منابع تاریخی موجود و مطالعه پژوهشهای صورت گرفته در حوزه ی جغرافیای تاریخی جهان اسلام و آسیای مرکزی، به شناخت جغرافیای تاریخی جونغاریه و ارتباط این سرزمین و راه تجاری آن با جهان اسلام می پردازد.