حمزه حسینی

  اندیشه گران و نخبگان ایرانی پس از آشنایی با جامعه غرب در دوره قاجار، درباره عقب ماندگی و ضعف ایران در عرصه های مختلف، ازجمله ساختار سیاسی_ سنتی و ناکارآمد کشور آگاه شدند. به همین منظور  برای انجام اصلاحات و نوسازی ایران با روش های گوناگون، ازجمله نوشتن رساله و... شروع به فعالیت کردند. مجدالملک سینکی(1260- 1188ش.)، یکی از اندیشه گران عصر ناصری بود که با نگاشتن رساله کشف الغرایب به عنوان یکی از پیشگامان این عرصه شناخته می شود. بنابراین مقاله حاضر درصدد است تا با بهره گیری از روش توصیفی _ تحلیلی به این سؤال پاسخ دهد که گفتمان انتقادی مجدالملک در رساله کشف الغرائب به ساختار سیاسی ایران عصر ناصری چه رویکردی داشته است. یافته های این بررسی نشان می دهد که مجدالملک با آگاهی نسبی از نظام های سیاسی در اروپا، از ساختار سیاسی ایران به دلایلی، همچون بی کفایتی کارگزاران دولتی، ضعف شاه، ناکارآمدی روشنفکران و نبود قانون در ارکان مختلف کشور، انتقاد کرد و اصلاحات و تغییرات در ساختار سیاسی ایران را خواهان شد.

روی کار آمدن سلسله پهلوی و اجرای برنامه های نوسازی توسط این حکومت جامعه ایرانی را از جنبه های گوناگون دچار تغییر و تحولات عمده کرده بود. در این میان قشرهای مختلف جامعه نیز از این نوسازی تأثیرات زیادی پذیرفته اند. طبقه زمین دار که در دوره قبل به واسطه ی املاک فراوان از لحاظ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی قدرت فراوانی داشتند، بعد از روی کار آمدن رضاشاه، از برنامه ها ی نوسازی او تاثیرات گوناگونی پذیرفتند و جایگاه آن ها دستخوش نوسانات مختلفی گردید. این مقاله در صدد است تا با بهره گیری از روش توصیفی – تحلیلی، تاثیرنوسازی رضا شاه را از لحاظ اقتصادی و سیاسی بر طبقه زمین دار مورد بررسی قرار دهد. بنابراین، سؤال اصلی مقاله حاضر این است که برنامه های نوسازی رضاشاه از لحاظ اقتصادی و سیاسی چه تاثیری بر طبقه زمین دار داشته است؟ یافته های این بررسی نشان می دهد که در حوزه اقتصادی رضاشاه ابتدا با زور به مصادره املاک تعدادی از آن ها در بعضی از نقاط کشور پرداخت، اما به محض تثبیت قدرت، با تصویب قانون ثبت املاک و اسناد و برنامه های دیگر، قدرت اقتصادی طبقه زمین دار را تثبیت کرد و رسمیت بخشید، و تغییری در نظام ارباب رعیتی به وجود نیاورد. اما از لحاظ سیاسی با اجرای قانون تقسیمات جدید کشوری، لغو القاب اشرافی، ایجاد خدمت نظام وظیفه عمومی، اعطای پست و مقام های بوروکراسی نوین به آن ها در نظام جدید و توسعه نفوذ دولت مرکزی در نقاط مختلف کشور، به تضعیف و خلع قدرت سیاسی زمین داران به نفع دولت مرکزی و طبقات جدیدی از جمله ارتشیان و دیوان سالاران اقدام کرد.

مسئله گفتمان دکتر مصدق نسبت به نیروهای مسلح، یکی از بزرگ ترین چالش ها و درگیری های او با حکومت پهلوی در دوران نخست وزیری اش بوده، که در نهایت سرنوشت سیاسی وی را به شدت تحت تأثیر قرار داد. بنابراین سؤال اصلی تحقیق این است که گفتمان دکتر مصدق در مورد نیروهای مسلّح دارای چه رویکردی بوده است؟ و چه تأثیری در کودتای ۲۸ مرداد داشت؟ نتایج این بررسی نشان می دهد دال اصلی گفتمان دکتر مصدق در این زمینه، کنترل نیروهای مسلح به وسیله نهادهای غیرنظامی بود. وی در این راستا تلاش کرد، با اقداماتی همچون جلوگیری از دخالت نیروهای مسلح در سیاست، انتصابات در سطوح بالای مدیریتی و تسویه و بازنشسته کردن افسران، گفتمان خود را عملی و تثبیت نماید. ولی با شکست در عرصه عمل، موجب شد تا نیروهای مسلح به کانون اصلی برای ساقط کردن وی تبدیل شوند و کودتای ۲۸ مرداد 1332 به وقوع بپیوندد.

ارتش مدرن به عنوان یکی از کلیدی ترین نهادهای دولت مدرن برای اولین در اروپا شکل گرفته و نقش مهمی در قدرتمندی و جهانگشایی قدرت های اروپایی داشته است. هجوم دولت های استعماری روسیه و انگلیس به ایران، مخصوصاً شکست های سنگین از روسیه، حکومتگران و نخبگان حکوت قاجار را متوجه ساختار سنتی و ناکارآمد ارتش قاجار کرد. بر این اساس، در نیمه ی نخست این حکومت؛ یعنی از ابتدا تا مشروطیت، اندیشه ی اصلاحات نظامی و تشکیل ارتش مدرن دولت مردان قاجار را به تلاش ها و اصلاحات مختلفی واداشت و آن ها در راه رسیدن به این هدف، کوشش های زیادی انجام دادند؛ اما این تلاش ها برای تشکیل ارتش مدرن با موانع بسیاری روبرو گردید و در نهایت این هدف بزرگ تحقق پیدا نکرد. لذا سؤال اصلی این است که موانع شکل گیری ارتش مدرن در این دوره تاریخی چه بود؟ پاسخ ما به این سؤال چند بُعدی است و عوامل کارگزاری و ساختاری متعددی را شامل می گردد که در اینجا به کمک نظریه ساخت یابی آنتونی گیدنز به آن پرداخته می شود. طبق دیدگاه گیدنز، کارگزار و ساختار در کنار هم موجب شکل گیری پدیده می شوند و هیچ یک بر دیگری برتری ندارد. نتایج این بررسی نشان می دهد مخالفت کارگزاران داخلی، کارشکنی کارگزاران خارجی، از یک سو و ضعف و ناکارآمدی ساختار اقتصادی و ضعف ساختار نظامی از سویی دیگر، مهم ترین موانع بودند که اصلاحات نظامی و تشکیل ارتش مدرن را در نیمه نخست حکومت قاجار علی رغم تلاش های دولتمردان اصلاح طلب ناکام گذاشت.