حسین اسماعیلی سنگری

ازآنجایی که حوادث رخ داده در بافت تاریخی، از نوع آنی بوده و بر این اساس، تصمیم گیری ها و سیاست گذاری های مربوط به عملیات طراحی و اجرا تحت تأثیر قرار می گیرد، بنابراین نیاز جدی و مبرم به دانشی به نام «مدیریت بحران» دوچندان می شود. هدف از مقاله حاضر، بررسی ارائه راهکارهای مبتنی بر مدیریت بحران در بازار تاریخی تبریز با بهره مندی از مؤلفه های سرمایه اجتماعی است. تحقیق در قسمت کیفی از نوع توصیفی تحلیلی است و جهت جمع آوری اطلاعات موردنیاز از بررسی های کتابخانه ای و مطالعات میدانی استفاده شده است. در بخش کمی ابتدا با استفاده از نظرات کارشناسان، اقدام به وزن دهی عوامل کالبدی با استفاده از روش سلسله مراتبی (AHP) گردید. در ادامه، مطالعات حاصل از مبانی نظری منجر به استخراج متغیرهای سرمایه اجتماعی شده که مؤلفه های اثرگذار با توجه به پرسشنامه تدوین شده در نرم افزار SPSS موردسنجش واقع شد و درنهایت برای جمع بندی و ارائه راهکارهای مؤثر، از مصاحبه و کدگذاری آنها استفاده شده که در نرم افزار MAXQDA این خروجی ها تحلیل گردید. نتایج تحلیل سلسله مراتبی نشان می دهد که به ترتیب زلزله، تخریب عمدی، آتش سوزی و درنهایت سیل می توانند بیشترین مخاطرات را ایجاد کنند. نتایج تحلیلی بخش آزمون های آماری نشان می دهد که بیشترین تأثیر مثبت در حل مسائل مدیریت بحران، مؤلفه «حس مکان و تعلق خاطر» است. مؤلفه «باورهای اعتقادی» نیز رتبه دوم را بین این پنج مؤلفه برای خود کسب کرده است. خروجی های بخش کیفی مقاله نشان می دهد که می توان به مواردی همچون «آگاهی از وضعیت مطلوب»، «حل مشکلات مربوط به زیرساخت های بازار» و «تأمین گرمایش و سرمایش به نحو مطلوب» و «رضایتمندی بازاریان» به عنوان راهکار افزایش مشارکت در حل معضلات کالبدی (به خصوص چهار آسیب اصلی) پرداخت.

هدف پژوهش بررسی سرمایه اجتماعی بازار تاریخی تبریز بر حسب عوامل انسانی و معماری است. جامعه آماری تحقیق، شهروندان مراجعه کننده به بازار است. با استفاده از روش نمونه گیری با جامعه آماری نامعلوم، 383 نفر به عنوان نمونه انتخاب گردید. پایایی پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ، 896/0 به دست آمد. یافته های پژوهش با استفاده از تحلیل عاملی منجر به کاهش 82 شغل در 15 گروه شغلی شده که سه گروه شامل مشاغل فرهنگی- مذهبی، جواهرسازی و صنایع دستی از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. همچنین برحسب یافته ها، بیشترین ارتباط بین مشاغل با بعد ارتباطی سرمایه اجتماعی است. همچنین از نظر ارتباط بین فضاهای معماری با سرمایه اجتماعی، میزان سرمایه اجتماعی در راسته ها، مساجد و حسینیه به ترتیب با 452/0، 421/0 و 387/0، بیشتر از سایر فضاهاست. در نهایت، سه متغیر سن شهروندان، سن مغازه دار و تعداد دفعات خرید به ترتیب با دارای بیشترین همبستگی مثبت و معنادار با سرمایه اجتماعی هستند.

بازارهای تاریخی یکی از مهم ترین سرمایه های فرهنگی- تاریخی کشورمان محسوب گردیده و بازار تاریخی تبریز نیز به عنوان بزرگ ترین سازه سرپوشیده آجری دنیا و تنها اثر تجاری سنتی ثبت شده کشور در فهرست میراث جهانی، از این قاعده مستثنی نیست. ابنیه تاریخی، همواره از سوی انواع مخاطرات طبیعی و انسانی مورد تهدید بوده و حفاظت از بناهای تاریخی نیازمند کسب دانش و مهارت خاصی است که یکی از مهم ترین آن ها، دانش مدیریت بحران در این نوع اماکن خاص است. اولین مرحله از این دانش، کسب شناخت کافی از ماهیت بازارهای تاریخی و رفتار ذی نفعان از این بناهاست. لذا بازارهای تاریخی به دلیل قدمت زیاد ساخت در مرحله اول، نیازمند کسب شناخت کافی از مقاومت بنا، ساختار فضایی بنا، نوع حوادث و همچنین نوع رفتارهای ذی نفعان است تا بتوان متناسب با آن ها اقدامات پیشگیری را انجام داد. پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ روش، توصیفی پیمایشی است که با هدف شناسایی و تحلیل بحران ها و مخاطرات کالبدی موجود در بازار تاریخی تبریز بر اساس عوامل ذکر شده و به روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی صورت گرفته است. تعداد مخاطرات شناسایی شده در این پژوهش، برابر با ۹ مخاطره آسیب رسان به کالبد بازار بوده است که این موارد بعد از اولویت بندی به سه مخاطره اصلی (زلزله، آتش سوزی و تخریب عمدی سازه به وسیله بازاریان) تنزل پیدا کرد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار Expert Choice انجام گرفت. در نهایت با توجه یافته های پژوهش، پیشنهادهای کاربردی برای جلوگیری از وقوع بحران ارائه گردیده است.

یکی از اصلی ترین دغدغه های متخصصان شهری در حوزه مدیریت بحران درباره بافت های تاریخی است. این مقوله به دلیل فرسودگی نسبی کالبدی معمولاً در بحران هایی مانند زلزله، سیل یا آتش سوزی آسیب پذیرتر و شکننده تر بوده است. لزوم برنامه ریزی مناسب به منظور مدیریت هدفمند این مجموعه های تاریخی باید سرلوحه اصلی مدیران چنین آثار ارزشمندی باشد تا مانع بروز حوادث جبران ناپذیر و وحشتناک شود. در این راستا، مبحث آتش سوزی یکی از مهم ترین این بحران هاست. هدف اصلی تحقیق نیز بررسی و آسیب شناسی کامل موضوع و طرح رفع آسیب های شناسایی شده به منظور مدیریت هدفمند و پیشگیری از آتش سوزی و همچنین اطفای به موقع و سریع درصورت بروز آن، براساس تجربه های پس از سانحه سال های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۸ است. این تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی است. برای جمع آوری اطلاعات مورد نیاز از بررسی های کتابخانه ای و مطالعات میدانی استفاده شده است. ابزار گردآوری داده ها پرسشنامه ای بود که با کمک صاحب نظران در هر دو زمینه بازار تبریز و مدیریت بحران طراحی شد. داده های جمع آوری شده براساس مدل SWOT تجزیه و تحلیل شدند با توجه به نتایج به دست آمده از تحقیق که با روش تحلیلی SWOT سنجش شد، وضعیت مدیریت پس از سانحه آتش سوزی در بازار تاریخی تبریز در موقعیت تهاجمی قرار دارد؛ یعنی باید با استفاده از فرصت های خارجی، نقاط قوت سیستم افزایش یابد. موقعیت تهاجمی به جای تصمیم گیری منفعلانه، کاملاً به صورت فعال، وارد حوزه تصمیم گیری هایی می شود که تأثیرات مستقیم آن به مرور زمان در سیستم دیده خواهد شد؛ البته تعدادی از راهبردهای تهاجمی، سال هاست در حال اجرایی شدن است و حتی بعضی از آنها از جمله تعبیه شیرهای هیدرانت به صورت کامل روند اجرایی شدن را طی کرده است.

چالش های پیش روی پایگاه های مجموعه جهانی که به فراخور آن اقدامات توام با فکر و منطق را می طلبد، همواره یکی از پر دغدغه ترین فعالیت های مرتبط با این سایت ها می باشد. قدرت برخورد با چالش های روز افزون این آثار که متاثر از زمان، تکنولوژی، اقتصاد و سیاست و غیره می باشد، یکی از راهکارهای مدیریتی است که چالش های پیش رو را به فرصتی برای استفاده از آنها تبدیل می کند. چالش هایی که در کالبد، معماری، سازه، منظر، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ به همراه بحران های طبیعی که مجموعه بازار تبریز را تهدید می کند، گستره ای بزرگ از اقدامات و ضوابط که برگرفته از هنر و معماری و فرهنگ و رسوم است را می طلبد. اقداماتی با پیشینه چند صدساله، تجسمی پویا از اندیشه ها، فرهنگ، آرمان های مجموعه بازار تبریز است که در گذر تاریخ پر فراز و نشیب آن و در راس کار قرار گرفتن حکومت های مختلف و یا خود مردم با توجه به عدم اعتماد متقابل بین بازاریان و حکومت ها، توانسته ارتباطی عمیق با افکار و اندیشه هایی که از حدود 8000 باب مغازه نشات می گیرد، برقرار کند. این مقاله بر آن است تا باتوجه به مشکلاتی که بازار با آن درگیر است و چالش های پیش روی، اقدامات پایگاه میراث جهانی مجموعه بازار تاریخی تبریز را برای حل مشکلات موجود خود و نیز جلوگیری از آسیب های احتمالی شرح دهد.

چالش های پیش روی پایگاه های مجموعه جهانی که به فراخور آن اقدامات توأم با فکر و منطق را می طلبد، همواره یکی از پر دغدغه ترین فعالیت های مرتبط با این سایت ها است. قدرت برخورد با چالش های روزافزون این آثار که متأثر از زمان، تکنولوژی، اقتصاد و سیاست و غیره است، یکی از راهکارهای مدیریتی است که چالش های پیش رو را به فرصتی برای استفاده از آن ها تبدیل می کند. چالش هایی که در کالبد، معماری، سازه، منظر، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ بههمراه بحران های طبیعی که مجموعه بازار تبریز را تهدید می کند، گستره-ای بزرگ از اقدامات و ضوابط که برگرفته از هنر و معماری و فرهنگ و رسوم است را می طلبد. اقداماتی با پیشینه چند صد ساله، تجسمی پویا از اندیشه ها، فرهنگ، آرمان های مجموعه بازار تبریز است که در گذر تاریخ پر فراز و نشیب آن و در رأس کار قرار گرفتن حکومت های مختلف و یا خود مردم با توجه بهعدم اعتماد متقابل بین بازاریان و حکومت ها، توانسته ارتباطی عمیق با افکار و اندیشه هایی که از حدود 8000 باب مغازه نشأت می گیرد، برقرار کند. این مقاله بر آن است تا با توجه به مشکلاتی که بازار با آن درگیر است و چالش-های پیش روی، اقدامات پایگاه میراث جهانی مجموعه بازار تاریخی تبریز را برای حل مشکلات موجود خود و نیز جلوگیری از آسیب های احتمالی شرح دهد.

این پژوهش بر این فرض استوار است که مشارکت اجتماعی به عنوان یک ارزش فرهنگی باعث شکل گیری و احیاء دوباره بافت بازار تاریخی تبریز بعد از زلزله 1194 ه.ق شده است که امروزه به عنوان یکی از نمونه های موفق مجموعه های شهری با حالتی پویا به حیات خویش ادامه می دهد. بررسی روند مشارکت مردمی در طی سه قرن اخیر و به خصوص پس از زلزله سال 1194 ه.ق از طریق بازخوانی اسناد و متون تاریخی و همچنین بررسی های میدانی در بین بازاریان و کسبه بازار تاریخی تبریز اصلی ترین هدف این پژوهش می باشد. بدین منظور، ابتدا بناهای مشارکتی بعد از زلزله مزبور در بافت تاریخی بازار تبریز شناسایی و سپس با تفکیک آن ها از نقشه ها و تصاویر تاریخی بر پایه روش توصیفی- تحلیلی، از یک سو و همچنین استنادات و بررسی های میدانی، نقش مشارکت اجتماعی بر شکل گیری و توسعه این مجموعه موردسنجش قرار گرفته است. نتایج یافته-های پژوهش در بعد کیفی نشان داد که بدون تردید می توان مشارکت اجتماعی را به عنوان عاملی شکل دهنده و توسعه دهنده در ساختار بازار تاریخی تبریز در دوران بعد از زلزله به حساب آورد. همچنین نتایج یافته های تحلیل عاملی منجر به کاهش متغیرها در قالب سه عامل گردید که در مجموع توانایی تبیین 35/68 درصد از تغییرات واریانس را دارند. همچنین نتایج یافته های آزمون رگرسیون نشان داد که بین متغیرهای مشارکت اجتماعی و بازسازی بازار تبریز ارتباط معناداری وجود داشته است.