مسعود مهدوی

این مقاله با توجه به اینکه مستخرج از طرح تحقیقاتی است‘ نتایج حاصل از تحقیق را شامل می شود. در این بررسی ضمن بیان علل تخلیه روستا و آثار اقتصادی‘ زیست محیطی و اجتماعی آن‘ به روند تحولی روستاها توجه گردیده است. بر اساس بررسیهای انجام شده طی 30 سال‘ 65 روستا به خصوص در نواحی شمالی دشت گرمسار از جمعیت تخلیه و اغلب زمینهای کشاورزی آنها متروک شده اند و حدود 43 روستا نیز به علل شوری زمین‘ کمی آب‘ کمی جمعیت و مهاجر فرستی بالا و عدم وجود خدمات اقتصادی‘ بهداشتی و فرهنگی در سالهای آینده جمعیت خود ار از دست خواهند داد که قطعاً سرنوشت فضای فیزیکی و اراضی کشاورزی این روستاها نیز همانند 65 روستای متروک شده خواهد بود. بقاء و دوام این روستاها به دو عامل اقتصادی و خدماتی وابسته است و برای احیاء روستاهای متروک شده نیاز به سرمایه گذاریهای قابل توجه همراه با تشویقهای حساب شده می باشد.

قسمت اعظم فلات مرکزی ایران که اسما به نام دشت کویر نامیده می شود. بین قوسهای جنوبی البرز شمالی و ارتفاعات خرقان‘ ساوه و تفرش در غرب و جنوب غربی ‘ کوههای طبس تا سبزوار در شرق و ارتفاعات تفرش وکاشانن ‘ انارک و جندق در جنوب قرار دارد. این منطقه به وسیله ارتفاعاتی به حوضه هایی تقسیم گردیده که دو حوضه دشت کویر در مغرب ومسیله درمشرق ‘ از مهمترین آنها محسوب می گردد. تئوری های مختلفی در مورد تشکیل و به وجود آمدن دشت کویر وجود دارد. دشت کویر اگر چه خود به علت شرایط خاص طبیعی مساعد زیست گیاه و جانور نیست ولی در حاشیه آن که عموما به وسیله بیابانهای احاطه شده است سکونتگاه های انسانی به صورت پراکنده وگاه متمرکز دیده می شود. در گذشته دشت کویر به جهت اینکه راه مهم کاروانرو که احتمالا از شاخه راههای ابریشم می توان از آن نام برد از داخل این دشت می گذشته ‘ مورد توجه بوده است. دو راه در دشت کویر از جنوب به شمال امتداد داشته که یکی ا زخودرو عروسان به طرود و دیگری از جندق به معلمان می رسیده است. ناصر خسرو در سفرنامه خود می گوید که این راه مهم از یزد شروع می شده و از خرانق‘ مفاظق ‘ جرمق وجندق به دشت کویر می رسیده و پس از عبور از دشت کویر به معلمان در شمال دشت کویر و سپس از طریق سمنان به روسیه می رفته است. مناظر زیبای دشت کویر را فقط می توان در دشت کویر دید واغراق نیست اگر گفته شود به زیبایی مناظر ماه بیشتر شباهت دارد تاکره زمین ‘ این مناظر شگفت انگیز باشبهای فوق العاده زیبا و پرستاره عظمتی خاص دارد. سرابهای اغوا کننده در روزهای آفتابی انسان را درمیان دریایی بیکران رها می سازد . تپه های ماسه ای را به صورت معلق در می آورد. سکوت محض کویر را فقط در کویر می توان دید‘ محیط طبیعی علی الظاهر عاری از حیات است ‘ نه گیاه نه جانور ونه حشره... این همه جذابیت و زیبایی در دشت کویر موهبتی است که باید آنرا سپاس داشت و از آن به نحوی مطلوب متمتع گردید.

شهر همدان با تاریخ متجاوز از 27 قرن‘ اولین پایتخت ماده ها در ایران بوده است. این شهر زیبا در دامنه های سکونتگاه های سر به فلک کشیده و سرسبز الوند قرار دارد. همدان از شرق به دشت وسیعی مشرف است که بر زیبائی شهر می افزاید. قدمت‘ وجود ارتفاعات الوند‘ اقلیم مناسب‘ مردمان سخت کوش‘ متدین‘ قانع‘ عالم و ... از ویژگیهای همدان محسوب می گردد که تاریخ شهر بر آن گواه است. توانهای محیطی نسبتاً مساعد و بالقوه زمینه های مطلوبی برای توسعه های اقتصادی و اجتماعی در شهر می تواند فراهم نماید که لازم است بر اساس برنامه ریزیهای دقیق ناحیه ای‘ شهری و روستایی به این مهم جامه عمل پوشانیده شود. جوانی جمعیت‘ مهاجرت بی رویه روستائیان به شهر همدان و بالا بودن تراکم نسبی جمعیت در حد سه برابر کشور‘ از دیگر مسائل مهم و مشکل آفرین شهر همدان محسوب می گردد که قطعاً سیر تحول توسعه را تأخیر می بخشد و امکان اینکه شهر را در حد بحرانی جمعیت قرار دهد دور از انتظار هم نیست. تاریخ گذشته همدان وقایع فراوانی از نشیب و فرازهای همدان را بازگو می کند که کوههای همیشه جاوید الوند قرنهاست شاهد آن است. تویی ای دامن الوند ورق تاریخ شهر دفتر و دستک تو پر اَ یاد گذشته ها آخه ای پیر فلک قله ی الوند بلند قرنها شاهد سرسخت و صبور شهر ماس این گذشته طولانی شهر را یادمانهای با عظمت شهر همدان برای دوستداران بازگو می کند که در اصل مقاله به اختصار بدانها پرداخته شده است.

بررسی تاریخ علم جغرافیا به جهت گستردگی آن در سه مقطع زمانی مورد توجه قرار گرفته است ‘ 1- جغرافیا از قرون ششم قبل از میلاد تا قرون وسطی. 2- جغرافیا در قرون وسطی(مقارن قرون وسطی) 3- جغرافیا از قرون وسطی به بعد. قسمت اول طی مقاله ای در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران در شماره های پیاپی 118و117 سال 1370 به چاپ رسیده. در قسمت دوم ‘ موضوع این مقاله که خلاصه آن از نظر می گذرد بررسی تاریخ جغرافیا از سده ششم تا سده دوازدهم میلادی(مقارن قرون وسطی) می باشد. اقدامات انجام شده در زمینه جغرافیا در این دوره با آنچه که قبل از قرون وسطی انجام شده کاملاً متفاوت است . دراین دوره اثرهای با ارزشی از جغرافیدانان‘سیاحان و کاشفان نواحی جغرافیایی به جای مانده‘در این آثار می بینیم که جغرافیا به عنوان یک علم مطرح شده و به بسیاری از سؤالات پاسخ داده و کاربردی بودن آن در مقاصد سیاسی ‘نظامی‘اقتصادی و اجتماعی از دیگر مشخصه های این دوره است که به منصه ظهور رسیده است . در این مقاله به صورت توالی زمان از قرن ششم به شرح حال دانشمندان جغرافیا و آثار آنها توجه شده و تحلیلهای مختصری هم در آثار آنها به عمل آمده است که البته کافی نیست . نکته دیگری که باید به آن اشاره نمود‘ شکوفایی جغرافیدانان مسلمان در این دوره است که بیش از دیگران در پیشرفت جغرافیا نقش داشته اند. اگرچه در شروع قرون وسطی‘چینی ها‘هندی ها و ژاپنی ها اثرهای باارزشی در جغرافیا به جای گذاشته اند‘ ولی فعالیتهای جغرافیدانان مسلمان از قرن ششم به تدریج شروع می شود و در قرن یازدهم با برآمدن ابوریحان بیرونی به اوج خود می رسد.از اوایل قرن دوازدهم شاهد رکودی در فعالیتهای جغرافیدانان مسلمان هستیم که این رکود با اقدامات چشم گیر جغرافیدانان و کاشفان اروپایی جبران می شود که بررسی آن به بحث در مقاله دیگری(جغرافیا از قرون وسطی به بعد) احاله می شود.

برنامه ریزی بطور کلی نوعی تفکر درباره مسائل اجتماعی و اقتصادی است که نتیجه آن به صورت منطقی و علمی موجب بهبود زندگی انسانها خواهد شد. به عبارت دیگر می توان برنامه ریزی را علم اداره و کنترل سیستم ها به منظور بهبود زندگی انسانها تلقی نمود. علم برنامه ریزی بطور جدی و فعال در قلمرو جغرافیا مطرح است. به همین جهت جغرافیدانان می توانند به عنوان یکی از موجه ترین عاملان در برنامه ریزی ها‘ عمل نمایند. زیرا برنامه ریزی ناحیه ای برنامه ریزی شهری و برنامه ریزی روستائی شاخه هائی از جغرافیای انسانی را تشکیل می دهند. برنامه ریزی روستائی بر خلاف برنامه ریزی های ناحیه ای و شهری در سالهای اخیر مطرح گردیده و حال اینکه برنامه ریزی های ناحیه ای و شهری از دیرباز از عهد باستان‘ مورد عنایت حکام و سلاطین و امپراطوران و حتی جامعه شناسان بوده است. زیرا توسعه و گسترش شهرها به موازات حفاظت و امنیت آنها‘ پیوسته مورد توجه قرار می گرفته و حال اینکه روستاها اغلب فراموش می شده اند. بعد از انقلاب صنعتی با پیشرفت تکنولوژی و افزایش جمعیت‘ نیاز به مواد اولیه برای صنعت و غذا برای جمعیت روز به روز‘ بیشتر از پیش در جهان احساس می گردید و عموماً روستاها به عنوان منابع اصلی تولید این مواد‘ چهره نمائی می کردند. از اینرو بر اساس این نیازها‘ روستا مورد توجه قرار گرفته و برای بهره مندی هرچه بیشتر از منابع و تولیدات در روستاها‘ علم به خدمت گرفته شد. در چنین شرایطی بوده که برنامه ریزی در روستا به منظور تامین نیاز صنایع و مواد غذایی‘ عنوان گردید و برای نیل به آن‘ شناخت مسائل روستائی و برنامه ریزی جهت رفاه ساکنان روستا و حفظ محیط زیست روستاها‘ به صورت امری اجتناب ناپذیر در آمد. در همین راستا بود که در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان با افزایش تکنولوژی و مدرنیزه شدن روستاها و افزایش در تولیدات کشاورزی و منابع طبیعی‘ تغییرات وسیعی در سطح روستا به عمل آمد و موجب تغییر چهره روستا گردید. بدیهی است که این تغییرات به مراتب در حومه شهرها بیشتر از روستاهای دور افتاده عمل نمود. به عبارت دیگر می توان گفت که به مقدار قابل توجهی‘ میزان تاثیرات تکنولوژی و اعمال برنامه ریزی در روستاها نسبت معکوس با فاصله روستاها تا مراکز شهری و تکنولوژی داشته است. از طرف دیگر با گسترش شهرها که عموماً با صنتعی شدن و توسعه خدمات همراه بوده است‘ سیل مهاجرت از روستاها به سوی شهرها ادامه یافت و جمعیت روستاها تقلیل پیدا نمود و با توسعه صنایع‘ بسیاری از منابع طبیعی رو به کاهش نهاد و برخی از آنها نیز مانند رودخانه ها در معرض آلودگی و انهدام قرار گرفت و این امر خود نیز موجب کاهش و یا تاثیر در کاهش جمعیت برخی از مناطق روستائی شد.