کوروش گلکار

طراحی شهری یک فرایند مساله گشایی گروهی است که در آن با استفاده از تکنیک هایی که به طور فزاینده ای در طراحی شهری برای سنجش وضعیت و تدوین راهبرد به کار گرفته شده است . ماتریس سوآت ( SOWT ) است . به طور کلی ماتریس سوآت یک چارچوب مفهومی است که برای شناسایی و تحلیل تهدیدها و فرصت ها در محیط خارجی یک سیستم و بررسی قوت ها و ضعف های درونی آن به کار گرفته می شود . تکنیک تحلیل وضعیت سوآت که در آغاز توسط برنامه ریزان شرکت های خصوصی و محافل رشته مدیریت بازرگانی برای پاسخگویی به چالش های فراروی موسسات خصوصی تدوین شده است ...

اهمیت چشم انداز و چشم انداز سازی در تعیین سرنوشت اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شهرها و محلات به گونه ای است که می توان آن را به مثابه "قلب" فرایند برنامه ریزی و طراحی شهری محسوب نمود. در وضعیت کنونی، یعنی در عصر جهانی شدن و تشدید رقابت شهرها که بر سر کسب سهم بیشتری از ثروت ها ، استعدادهای درخشان و جلب توجه جامعه بین المللی صورت می گیرد امر تدوین و اجرای چشم انداز برای شهرها دیگر نه یک "انتخاب" بلکه به یک "ضرورت" بدل شده است. مرور ادبیات موضوع نشان می دهد که در زمینه فرایند چشم اندازسازی مدل های گوناگونی وجود دارد و در زمینه تأمین مشارکت مردم و استخراج چشم انداز مشترک نیز تکنیک های متنوعی در دسترس است. با این وجود بررسی ها نشان میدهد که در مورد شیوه صورت بندی "بیانیه چشم انداز " خلاء قابل توجهی وجود دارد. اگر چه برخی از منابع به پاره ای از ویژگی های یک بیانیه "خوب" چشم انداز اشاره داشته اند، معهذا این موضوع هنوز به صراحت و عمق لازم مورد بحث قرار نگرفته و مدل جامعی که متکی بر پایه های نظری پذیرفته شده ای باشد در خصوص شیوه صورت بندی بیانیه چشم انداز ارائه نگردیده است. از سوی دیگر، مطالعات چشم اندازسازی در ادبیات موجود با محوریت تحلیل " پایه اقتصادی" و تعیین "گوشه رقابتی " شهرها صورت می گیرد و سلطه پر رنگ مباحث اقتصادی در صورت بندی بیانیه چشم انداز معمولاً مانع از شکل گیری و ارائه تصویری جامع از کلیت زندگی آینده شهر، به ویژه در بهد کالبدی و زیباشناختی آن می شود. یافته های این مطالعه نشان می دهد که در جستجوی بنیان های نظری برای صورت بندی بیانیه چشم انداز به گونه ای که در حوزه شمول فرابخشی پیدا نماید " نظریه های شناخحتی محیط از جمله نظریه "منظر ذهنی شهر" (کوین لینچ) و "فرضیه نقاط لنگرگاهی"(گولج) می توانند راهگشا باشند. بر همین اساس با استفاده از ویژگی های این دو نظریه یک چارچوب مفهومی برای صورت بندی "بیانیه چشم انداز" تدوین و پیشنهاد گردیده است.

بخش قابل ملاحظه ی از سکونت های ایران را شهرهای واقع در حاشیه کویر تشکیل می دهند. این شهرها، در طی سه دهه گذشته به شدت در معرض تحولات کالبدی ناشی از تجربه آموزه ها و روش های معماری و طراحی شهری مدرن قرار داشته اند. مداخلات مدرن، نظیر اجرای طرح های جامع شهری ، پروژه های تعریض معابر و ...،پیامدهای نامطلوبی را چه در مقیاس معماری ساختمان ها و چه در مقیاس استخوان بندی فضایی و سازمان کالبدی شهرهای کویری به همراه داشته است. برخی از پیامد های نامطلوب مزبور، شیوع و رواج یافتن ساختمان های ناهمساز با اقلیم گرم و خشک این شهرها و صدمه رساندن به منابع زیست محیطی، نظیر تخریب راضی مستعد کشاورزی در اثر گسترش هرز و بیرویه شهرها است که در قالب توسعه های با تراکم پایین صورت پذیرفته است. هدف این مقاله، بررسی مباحث نظری مرتبط با انگاره «طراحی شهری پایدار»، و سود جستن از آن به عنوان ابزاری جهت نقد تجربه طراحی شهری مدرن در شهرهای حاشیه کویر از دیدگاه مبحث توسعه پایدار و ملاحظات زیست محیطی است. بررسی های این مقاله نشان می دهد که: با بهره بردن تؤامان از اصول نوین «طراحی شهری پایدار» و درس گرفتن از پیشینه های معماری و طراحی شهری بومی، که در انطباق با الزامات پایداری زیست محیطی بوده اند، می توان محیط کالبدی شهرهای کویری را به سوی انطباق هرچه بیشتر با قرارگاه طبیعی اشان هدایت کرد. برای انجام این کار، استفاده از اصول حاکم بر « شهر فشرده سنتی ایران» حاشیه کویر و تأکید بر سیاست های نوزایی و بازسازی بافت های فرسوده شهری ، به جای گسترش بیرویه پیرامونی، توصیه شده است. کلیدواژگان: طراحی شهری، توسعه پایدار، شهر فشرده، نوزایی شهری، کویر

طراحی شهری علم و هنر آفرینش مکان های پایدار است . این امر از طریق فرایندی صورت می پذیرید که شناخت و سنجش کیفیت فضاهای شهری گام نخست آن را تشکیل می دهد . از این رو نظریه ها و تکنیک هایی که در حوزه مطالعات ماهوی این رشته قرار دارند . همگی به تبیین پدیده کیفیت مکانی و ارائه روش هایی جهت سنجش آن از دیدگاه طراحی شهری پرداخته اند . تا کنون تکنیک های تحلیلی گوناگونی جهت ارزیابی مکانها پیشنهاد شده است که به طور مثال می توان به تفکیک های تحلیل منظر عینی ( گوردن کالن ) ، تحلیل منظر ذهنی ( کوین لینچ ) ، تحلیل ریخت شناسی (کارل گروف ) ، ...

کیفیت فضای شهری و حضور ساکنان یکی از مهم ترین مسائل طراحی شهری امروز است زیرا تسلط حضور سواره امکان تردد گروه های مختلف اجتماعی و سرزندگی فضاهای شهری را کم رنگ کرده است. ضرورت توجه به این مسئله در بافت متراکم منطقه 10 که با کمبود فضاهای باز شهری گریبان گیر است، نیاز به خلق مکان برای حضور کودکان در فضای شهری را دوچندان کرده است. این مطالعه درصدد است تا روایت ، رویداد طراحی شهری تاکتیکی را دریکی از خیابان های فعال منطقه 10 تهران تحت عنوان «خیابان در دست بچه ها», با رویکرد کیفی و به «روش مطالعه موردی» بررسی کند و امکان حضور بیشتر کودکان را در فضای شهری واکاوی نماید. این رویداد بر اساس اصول شهرسازی تاکتیکی در جهت تحقق تأمین نیازهای ساکنان بخصوص کودکان و نوجوانان است تا با ارائه رویکردی از جنس اقدامات کوچک مقیاس پاسخ دهد. مطالعه موردی رویداد «خیابان در دست بچه ها» که در آذرماه 1396 انجام شده است. گردآوری داده های پژوهش به روش مشاهده مشارکتی و مصاحبه نیمه ساختاریافته با 13 نفر از کارشناسان و 15 نفر از مخاطبان این رویداد، جمع آوری و به روش تحلیل محتوا ارزیابی شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که رویداد شهرسازی تاکتیکی بر اساس «تفکر طراحی» در 5 گام «درک و همدلی», «تعریف موضوع»، «ایده پردازی»، «اجرای نمونه اولیه» و «آزمون» قابل برنامه ریزی و ارزیابی هستند. وقوع این رویدادها را می توان سرمشقی برای جریان تکاملی پروژه های شهرسازی تاکتیکی در خدمت مدیریت شهری متکی بر رویدادهای کوچک مقیاس و امکان تحقق ابزار غیررسمی «حکمروایی طراحی شهری» در جهت ارتقا کیفیت محیط برشمرد.

طی دهه گذشته دغدغه های جدی فراوانی توسط مسئولان، حرفه مندان و دانشگاهیان در مورد کیفیت طراحی شهری و منظر شهری تهران ابراز گردیده است. چنانچه تهران در صدد ارتقاء توان رقابتی خود در وضعیت جهانی شدن باشد و چنانچه ارتقاء تجربه زندگی شهری ساکنان مد نظر باشد، آنگاه ارتقاء منظر شهری دیگر نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت خواهد بود. تاکنون مطالعات متعددی، غالباً به صورت پراکنده و ناتمام در خصوص سیمای تهران صورت گرفته است؛ مع هذا برای اولین بار در سال 1385 و در قالب برنامه مکملی برای طرح جامع جدید تهران، تهیه یک سند رسمی تحت عنوان «برنامه راهبردی طراحی شهری و مدیریت منظر شهری تهران» در دستور کار نهادهای مسئول قرار گرفت. هدف این مقاله ارائه شرح مختصری از نتایج مرحله اول برنامه مزبور و تحلیل و تفسیر داده هایی است که از طریق پیمایش برای مطالعات چشم انداز سازی آن گرد آمده است. برای پیمایش از پرسش نامه مفصلی، شامل 78 پرسش و گزاره لیکرت برای سنجش نگرش گروهی از مسئولان رسمی، حرفه مندان و دانشگاهیان (n=59) استفاده است. مواد پرسش نامه بر اساس مدل چشم اندازسازی ارگون در چهار بخش سازمان داده شده اند و به وضعیت امروز، فردا و اقدامات لازم جهت بهسازی منظر شهری تهران می پردازد. دامنه این مقاله محدود به تحلیل و تفسیر هیجده مورد از پرسش ها یا گزاره های پیمایش فوق است. نتایج مطالعه نشان می دهد که اکثریت قاطعی از پاسخ دهندگان وضعیت منظر شهری تهران را بد یا بسیار بد ارزیابی نموده اند (85 درصد)؛ با وجود این، آنان معتقدند با اعمال مدیریت شهری صحیح تهران قابلیت تبدیل به شهری زیبا را دارد. مهمترین مناظر شهری تهران مناظر رشته کوه البرز، مناظر ورودی تهران و مناظر قابل دریافت در بزرگراه های شهری عنوان شده اند. تقریباً تمام پاسخ دهندگان فقدان یک «برنامه طراحی شهری» را دلیل اصلی مناظر چشم آزار و بی نظم عنوان نموده اند (1/98 درصد) و ضرورت لحاظ نمودن سرفصلی تحت عنوان «مدیریت بصری شهر» را در چارچوب مأموریت های کنونی مدیریت شهری ابراز کرده اند. پاسخ دهندگان جنبه ظاهری و بصری شهری را از جوانب کارکردی و زیست محیطی آن جدا ندانسته اند که این را می توان به عنوان ضرورت اتخاذ یک رویکرد پایدار و کل گرایانه به زیباشناسی شهری، به جای ادامه رویکرد آرایشی و سطحی کنونی تفسیر نمود.    

در سال های اخیر تعداد قابل توجهی پروژه طراحی شهری با هدف خلق «کیفیت» مطلوب، برای فضاهای همگانی تهران تهیه شده است. باوجود بهره گیری از رویکرد طراحی شهری در فرآیند تهیه، فقدان کیفیت و عدم تحقق پذیری این پروژه ها از چالش های مدیریت شهری محسوب می شود. پژوهش حاضر درصدد است با بهره گیری از تجارب مدیران شهرداری تهران در فرآیند تصمیم گیری پروژه های طراحی شهری به شناسایی موانع تحقق مطلوب آنها بپردازد. روش این پژوهش کیفی و مبتنی بر «نظریه زمینه ای» با استفاده از روش اشتراوس و کوربین (1998) در تحلیل داده ها و نظریه پردازی است. داده های مطالعه با مصاحبه نیمه ساختاریافته با 26 نفر از مدیران معاونت شهرسازی و معماری و مدیران فنی شرکت های مهندسان مشاور گردآوری شده که نمونه گیری تا اشباع نظری، ادامه یافته است. در گردآوری داده ها از منابع مکتوب پروژه های اجرا شده سال های اخیر شهرداری تهران نیز استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد مدیران در فرآیند تصمیم گیری، «فقدان راهبرد مدیریتی باثبات و تحقق پذیر جهت تهیه پروژه های طراحی شهری» را تجربه نموده اند. این امر به «حل نشدن مسائل شهری و افت کیفیت محیط شهری»، «عدم رضایتمندی اجتماعی»، «هدررفتن منابع مالی صرف شده»، «تضعیف توان مهندسین مشاور» و «گسترش روابط قدرت غیرشفاف میان گروه های ذی نفع و ذی نفوذ» منجر می شود. به نظر می رسد نهادینه کردن طراحی شهری از طریق شکل گیری ساختار و عاملیت می تواند پاسخگوی این چالش باشد.

توسعه شهری به عنوان بخش جدیدی از اکوسیستم طبیعی موجود، کارکرد اکولوژیک و خدمات اکوسیستمی آن را دگرگون می سازد. تأثیرات منفی این تغییرات باید تا حد امکان تقلیل و تجربه محیط طبیعی توسط مردم تداوم یابد. افزایش تجربه طبیعت، سلامت روانی و جسمانی افراد را متأثر ساخته، به واسطه تأثیر بر آگاهی، رفتارهای حمایت گرایانه از طبیعت را تشویق می نماید. بوم آشکاری از رویکردهایی است که در پاسخ به این مسئله و با تأکید بر ارتقای کیفیت محیط طبیعی و تسهیل ادراک مردم مورد توجه قرار گرفت. هدف اصلی این مقاله سنجش تأثیر محیط انسان ساخت بر کیفیت بوم آشکاری محیط است. بدین منظور دو محدوده سکونتگاهی در شهر تهران در مجاورت رود دره درکه انتخاب گردید. محدوده نخست به صورت ارگانیک و در گذر زمان ساخته شده و محدوده دوم محیطی برنامه ریزی شده است. نمونه های پژوهش دارای کیفیت های اکولوژیک تقریباً مشابه بودند و عوامل مداخله گر ناشی از آن در حداقل مقدار است. با به کارگیری روش پیمایش و ابزار پرسش نامه، بوم آشکاری در دو محدوده برگزیده سنجش گردید. نتایج به دست آمده نشان داد، میزان بوم آشکاری در دو محدوده با یکدیگر تفاوت دارد و افزایش بوم آشکاری موجب افزایش آگاهی افراد از گونه های گیاهی و جانوری می شود. نتایج نشان می دهد محیط ارگانیک در مقابل محیط برنامه ریزی شده، فرصت تجربه محیط طبیعی و بوم آشکاری آن را به طور چشمگیری افزایش می دهد.

فضاهای عمومی شهری به عنوان یکی از عناصر مهم در ساختار شهری شامل میدان ها، خیابان ها، پلازاها، پارک ها و ... هستند و همواره میزان عمومیت آن ها مورد بحث بوده است. اخیرا گرایش به سمت فضاهای نیمه عمومی و توجه کم تر به فضاهای عمومی شهری موجب کاهش میزان عمومیت و کارکرد و جایگاه پیشین این فضاها شده است و فضاهایی با کیفیت نامطلوب عمومیت شکل گرفته اند. هدف از این مطالعه، کاوش مفهوم عمومیت و مدل های ارزیابی آن، ارائه چارچوب مفهومی و سپس مدلی برای ارزیابی عمومیت فضاهای شهری است. جهت تدوین چارچوب مفهومی، مدل های ارزیابی صاحب نظران بومی و جهانی بررسی شد و مدل پیشنهادی ارزیابی عمومیت فضای شهری متشکل از چهار مؤلفه، هفت زیرمؤلفه و 30 نشانگر شکل گرفت. به منظور سنجش روایی و وزن دهی به مدل از نظرات 12 نفر از صاحب نظران و حرفه مندان حوزه ی شهری با بکارگیری روش تحلیل سلسله مراتبی استفاده شد. در گام بعد ابتدا به دلیل امکان مقایسه صحیح تر و قراردادن داده ها در یک بازه یکسان، داده ها نرمال شده و سپس وزن دهی گروه خبرگان به صورت میانگین هر مولفه، زیرمولفه و نشانگر در بازه صفر تا یک مشخص شده است. نتایج وزن دهی خبرگان و تعیین ضریب اهمیت نهایی هر نشانگر به تدوین مدل نهایی ارزیابی عمومیت فضای شهری با چهار مؤلفه، هفت زیرمؤلفه و 26 نشانگر انجامید. سه نشانگر از مؤلفه ی پیکربندی کالبدی شامل « انعطاف پذیری مبلمان»، « عناصر سبز-آبی» و «تسهیلات دوچرخه»، همچنین نشانگر «دوربین های مداربسته» از مؤلفه ی مدیریت کنار گذاشته شدند. بر این اساس چهار مولفه پیکربندی کالبدی (0.33)، زندگی شهری (0.31)، مدیریت(0.2) و مالکیت(0.16) عمومیت فضای شهری را تبیین می کنند. این مدل می تواند به عنوان ابزاری در کنار سایر روش های متداول برای ارزیابی عمومیت فضای شهری از منظر تجربه زیسته کاربران و طراحان آن به کار رود.

بدون تردید روش های آماری می توانند در مطالعات طراحی شهری و معماری کاربرد موجهی داشته باشند، اما کاربرد سطحی، ناموجه و بعضاً گمراه کننده این روشها در برخی از تحقیقات، به ویژه در پایان نامه های دانشجویی، در سال های اخیر موجب دغدغه خاطر جدی گردیده است. به نظر می رسد که بخشی از اصرار به استفاده از آزمونهای آماری در مطالعات، به " کالایی شدن" امر پژوهش و لزوم تسریع در فرآیند چنین تولیدی ربط دارد. کیفیت نازل این گونه تحقیقات که معمولا با ظاهری "شبه آماری" ارائه می گردند، بازاندیشی و تأمل در این زمینه را ضرورت می بخشد. این مقاله به پدیده افراط و اصرار در کاربرد روشهای کمی وآماری در مطالعات، یا آنچه را که سندرم " آمارزدگی" خواهیم نامید، می پردازد. هدف این مطالعه تعریف عارضه یا سندرم "آمارزدگی" به مثابه یک مفهوم مؤثر در آسیب شناسی امر پژوهش، بازشناسی ابعاد آن و نهایتاً تبیین علل ِ ایجاد آن در قالب تعدادی فرضیه می باشد. برای انجام این کار از روش توصیفی جهت بیان تجربیات مؤلف و از روش تحلیلی برای استدلال در حوزه مباحث نظری استفاده شده است. یافته های مطالعه نشان می دهد " آمارزدگی" نوعی مسمومیت آماری در پژوهش است که دو بعد متمایز لیکن مرتبط، تحت عناوین "افسون زدگی آماری" و " قشری زدگی آماری" دارد. افسون زدگی آماری بر مسحور شدن/بودن پژوهشگر توسط مفاهیم و فنون آماری دلالت دارد که می توان از این عارضه تحت عنوان " فتشیزم عددی" یا " بت- وارگی آماری" نیز نام برد. قشری زدگی آماری، به مفهوم درک سطحی و ناقص از ضرورتهای مطالعات کمّی و استفاده سهل انگارانه از آزمونهای آماری است. قشری زدگی آماری در "علم باوری افراطی" (ساینتیسم) و تلاش در تبدیل " علوم نرم" به " علوم سخت" از طریق پوشاندن لباس کمی و ریاضی بر پیکر مفاهیم کیفی و نرم، پوزیتیویزم خام و جذابیت دانش های برخوردار از طول " دوره نیمه عمر" بیشتر ریشه دارد. در نهایت این مطالعه ضرورت افسون زدایی از افسون زدگی آماری و کمیت باوری افراطی در پژوهش ، به ویژه در حوزه های مرتبط با علوم انسانی نظیر معماری و طراحی شهری را نتیجه می گیرد.

پیرو کانال کشی نهرها و به کارگیری زیرساخت های کنترل سیل، ادراک افراد از پویایی اکولوژیکی رودخانه ها و ایمنی محیط دچار اختلالات گسترده ای شده است که این عدم درک صحیح از خطرپذیری سیل، در زمان وقوع جریان های شدید سیل می تواند به تلفات عدیده ای منجر شود. لذا در راستای تاب آوری در برابر سیل، علاوه بر معیارهای سازه ای، نحوه بهبود معیارهای غیرسازه ای همانند درک خطرپذیری در راستای ارتقاء سازگاری و آمادگی جوامع در برابر سیل، از جمله مباحث پراهمیت محسوب می شود. امروزه با وجود گذار مدیریت رودخانه ها از رویکردهای تماماً سازه ای به رویکردهای یکپارچه و تأکید بر مشارکت رشته های مرتبط در راستای تلفیق معیارهای سازه ای و غیرسازه ای در زمینه تاب آوری در برابر سیل، نقش طراحی شهری در فرایند مذکور هم چنان در هاله ای از ابهام است. لذا، با توجه به توانایی طراحی شهری در بسط تجربه ادراکی افراد در محیط، این پژوهش درصدد است با انجام یک مرور نظام مند بین رشته ای، نحوه ورود و تلاقی طراحی شهری در بحث ادراک خطرپذیری سیل را مورد بررسی قرار دهد. این پژوهش با بسط مدل اجتماعی-اکولوژیکی پژوهش سه دیدگاه نظری روان شناسی محیط، جغرافیای انسانی و حفاظت از طبیعت را به عنوان نقطه های آغازین این پژوهش بین رشته ای برمی گزیند، سپس با انجام یک مرور نظام مند در پایگاه داده اسکوپوس در شش مرحله، نقش طراحی شهری در بهبود درک خطرپذیری سیل را واکاوی می کند. طراحی شهری در هریک از حوزه های روان شناسی محیط، جغرافیای انسانی و حفاظت از طبیعت می تواند از طریق کیفیت های زیبایی شناختی و ادراکی محیط، حس مکان و تنظیم خدمات اکوسیستمی نقش مهمی در بسط تجربه ادراکی افراد از رودخانه ها و متعاقباً بهبود ادراک خطرپذیری سیل ایفا کند، اما در هریک از حوزه های مذکور با چالش های متعددی مواجه است و نخست باید نحوه سازگاری و ایجاد توازن با عوامل مداخله گر مربوطه را دریابد.