زهرا دهنویی

شهر اسلامی جیزد، با وسعتی حدود 5/45 هکتار، در 12 کیلومتری شهر رشتخوار قرار دارد. با توجه به منابع و متون دوره اسلامی، این شهر که در قرون 5-8 هجری دارای اهمیت بسیار بوده، سرانجام درنتیجه زلزله متروک شده است. اطلاعات پیرامون این شهر بسیار محدود است؛ لذا با توجه به اهمیت این محوطه در قرون میانی اسلامی، شهر جیزد در تابستان 1400 مورد بررسی روشمند قرار گرفت. هدف از این پژوهش، معرفی و دسته بندی سفال های به دست آمده از این محوطه است. این پژوهش درصدد است به این پرسش ها پاسخ دهد که کدام یک از انواع  سفال های اسلامی در شهر جیزد قابل شناسایی است؟ یافته های سفالی موردمطالعه در کدام بازه زمانی تاریخ گذاری می شوند؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی و بر اساس یافته های حاصل از مطالعات کتابخانه ای و میدانی است. نتایج پژوهش فوق نشان داد که یافته های سفالی این محوطه، در دو گروه اصلی بدون لعاب و لعاب دار قرار می گیرند و بر اساس مطالعات مقایسه ای سفال های محوطه، سابقه سکونت در محوطه به قرن 4 هجری برمی گردد و با توجه به وجود سفال های گونه سلادون، بدل سلادون و چند قطعه مشکوک به سفال کوباچه نوع آبی نیلی، به نظر می رسد که محوطه تا حدود قرن  9-10 هجری به صورت محدود مسکونی بوده است.

سامانیان با تلفیق سنت های هنری ادوار قبل از خود و ذوق جدید اسلامی درزمینه ایجاد هنر نوین ایرانی اسلامی نقش اساسی ایفا کردند، اما پرسش مهم اینجاست که نقش سنت های هنری مختلف در این آفرینش هنری به چه میزان بوده است؟ نکته اساسی در پاسخ به این پرسش این است که با توجه به استقرار سامانیان در محل تلاقی کاروان های آسیای مرکزی که از چین و هند به آن منطقه می رسید و اطلاق بخارا، پایتخت آن ها، به مجمع ادیان بزرگ توسط برخی از نویسندگان اسلامی، قابلیت بین المللی شدن زیادی داشت که درزمینه هنری نیز به منصه ظهور رسیده است. بنابراین، هنر معماری سامانی را می توان عرصه رویارویی فرهنگ ها و ادیان مختلف زردشتی، بودائی، تائویی و اسلامی دانست که درنهایت تحت تأثیر هویت ایرانی سامانیان و قدرت دین اسلام، تنها عناصر ایرانی و اسلامی پابرجا مانده و تداوم یافتند. ازآنجاکه عناصر اسلامی یا حتی زردشتی هنر سامانیان (مانند طرح چهارطاقی، سکنج و...) کم وبیش شناخته شده هستند، این پژوهش با هدف شناسایی عناصر وارداتی بودائی و تائویی مؤثر بر فرم و نقوش تزیینی معماری سامانی، چند بنای شاخص سامانی، شامل مقبره امیر اسماعیل، مقبره تیم و مسجد نه گنبد را موردبررسی قرار می دهد. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی و رویکرد تطبیقی تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات اسنادی و الکترونیکی، سعی دارد به این پرسش محوری پاسخ دهد که به جز عناصر زردشتی و اسلامی، کدام عناصر بودائی و تائویی الهام بخش فرم و نقوش تزیینی معماری دوره سامانیان بوده است؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که هنر بودائی و تائویی ازطریق مبادلات جاده ابریشم وارد شرق ایران شده و سرانجام با تلفیق عناصر هنری این ادیان، همچون گل نیلوفر، چرخ دارما و چلیپای چینی، با عناصر ایرانی و اسلامی، سبب تولد اولین سبک هنری و تزیینی ایران در دوره اسلامی شده است.