غلامحسین دانشی

شواهد تاریخی مربوط به سطح فناوری و ابزار متداول در مهندسی مکانیک در این کشور در دوران گذشته از کتاب های مختلف ادبی استخراج و عرضه شده است. طبق این شواهد اختراع، توسعه و استفاده از بسیاری از ابزار و وسایل مهندسی هزاران سال قبل صورت گرفته است. ابزار مدرن در حقیقت، همان ابزارهای قدیمی هستند. فناوری و اصول طراحی و کار این ابزار در طول زمان تغییر نکرده و فقط در قرن نوزدهم نیروی موتور جایگزین نیروی حیوانی شده است. چون امکان تولید قدرت و سرعت در موتور در مقایسه با قدرت های حیوانی بسیار زیاد است، لذا کارایی ابزار مهندسی به طور چشمگیری افزایش یافته است. در هر حال، این پیشرفت نباید باعث از یاد رفتن نقش پیشگامان مهندسی در این کشور شود.

  ایرانیان از دیر باز فناوری جداسازی عناصر آلیاژی از طلا و نقره را در اختیار داشتند و می توانستند طلا و نقره بسیار خالص تولید کنند. آلیاژسازی نیز در قالب کیمیاگری پیشرفت چشمگیری داشت. روش های مرسوم در آلیاژسازی و جدا سازی عناصر اضافی از آلیاژها به دقت در کتاب های آموزش مواد و فلزات 1000 سال قبل شرح داده شده است. فهرستی از آلیاژهای صنعتی و کاربرد آنها نیز در این کتاب ها گردآوری شده است.

مهندسی مواد و متالورژی یکی از رشته های آموزشی است که هدف های اشتغالی روشنی دارد. بر اساس آمار و اطلاعات بیش از 60% از مجموع حدود 130 هزار نفر از فارغ التحصیلان این رشته ( متالورژی و سرامیک) به صورت مستقیم و غیر مستقیم در صنعت شاغل هستند و وضعیت اشتغال در مراکز طراحی و مهندسی، مراکز پژوهشی، مراکز آموزشی پیش دانشگاهی، عضویت در هیئت علمی دانشگاه ها و مشاغل غیر مهندسی مواد نیز بررسی و نسبت یابی شده اند. در این مقاله پس از ارائه آمار و اطلاعات در زمینه های اشتغالی یادشده ، هدف های اشتغالی و جهات آموزش برای سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری بررسی و تکمیل شده است و می تواند در برنامه ریزی های آموزشی و صنعتی این رشته از مهندسی مورد توجه قرار گیرد.

اشارات و شواهد مربوط به علوم مهندسی و مواد از کتب چهار مقاله عروضی، سفرنامه ناصر خسرو، مرزبان نامه، مجموعه الفرس، تاریخ بیهقی و گزیده ای از برهان قاطع استخراج و عرضه شده است. چگونگی استفاده از فلزات آهن، مس، روی، سرب، قلع و جیوه و آلیاژهای پولاد و برنج و همچنین فناوری های جوشکاری و اندودکاری و اصطلاحات مربوط به آنها گرآوری و به تفصیل شرح داده شده است. شواهد مربوط به استفاده از غیر فلزات، سرامیک ها، مهندسی ساختمان و مکانیک نیز استخراج و در این مجموعه ارائه شده است. در قسمت لغتنامه نیز شرح معانی و کاربرد بعضی از لغات فنی در فرهنگ های مجموعه الفرس و برهان قاطع عرضه شده است.

 سوابق تاریخی نشان می دهند که ایرانیان از 4 هزار سال قبل نفت و قیر و محل مخازن آنها را به خوبی می شناختند و به طور روزمره از آنها استفاده می کردند. مجسمه های ساخته شده از قیر در موزه ایران باستان، مهرهای کشف شده در خوزستان در نزدیکی چاه های نفت امروزی که در1600 سال قبل از میلاد ساخته شده اند، اشارات مورخان یونانی و رومی به نفت و کاربرد آن در گرمایش و عایقکاری، نوشته های مورخان عرب درباره میدان های نفتی و اشعار شعرای ایرانی در ارتباط با خواص نفت و قیر مؤید این ادعاست. اشارات در کتب فارسی و اشعار شعرا به نفت سیاه و سفید نشان می دهد که نفت برای اولین بار در 1000 سال قبل توسط ایرانیان تصفیه شده است

 گرچه ده ها هزار دانشجو به امر تحقیق مشغول اند و هزاران میلیارد ریال برای اجرای پروژه های تحقیقاتی هزینه می شود، ولی باز هم به وارد کردن فناوری و خرید دانش فنی در زمینه های عادی و ساده اقدام می شود و تحقیق که زیر بنای اصلی توسعه و پیشرفت است، جایگاه واقعی خود را در جامعه به دست نیاورده است. در اغلب کشورها سیاستمداران از تحقیقات به منظور دستیابی به مقاصد سیاسی استفاده می کنند. تحقیقات در کشورهای در حال توسعه مشکلات مخصوص به خود را دارد. در این مقاله در باره ضعف های مدیریت تحقیق و اتلاف بودجه های تحقیقاتی در کشورهای در حال توسعه در تقلید از پروژه های تحقیقاتی دنیای صنعتی و تکرار کارهای آنها با هدف های نمایشی و تبلیغاتی و نادیده گرفتن نیازهای واقعی ملی بحث شده است. تحقیقات بنیادی و صنعتی از یکدیگر تفکیک شده اند. همچنین، نقش تحقیقات صنعتی در پیشرفت ملی بیان شده و اهمیت " سهم کشور در تولید فناوری جهانی" مورد توجه قرار گرفته است. اهمیت ایجاد تعادل بین تحقیقات بنیادی و عملی بررسی و پیشنهاد شده است که نیازهای کشور به دانش فنی از طریق تحقیقات مرتفع شود و تحقیقات عملی و صنعتی در چهارچوب قراردادهای قانونی اجرا شوند.

 در کتاب ها و نوشته های غربی کشف و ساخت مفرغ و برنج و همچنین، احیای روی خالص به صنعتگران غیر ایرانی نسبت داده شده است. در این مقاله شواهد و مستندات موجود درباره نقش ایرانیان در کشف و توسعه این فلزات و آلیاژها ارائه شده است. طبق این شواهد به احتمال قریب به یقین آلیاژهای مفرغ، برنج و فلز روی برای اولین بار در ایران تولید و مصرف شده اند. در ادبیات فارسی از لغت روئین که به کرات در نوشته های ادبی ایران به چشم می خورد، به جای مفرغ استفاده شده است. شواهد و مستندات در این زمینه نیز گردآوری شده است