زهرا بهجتی پور

سیره پیامبرخدا(ص) علاوه بر آنکه الگویی برای زندگی مسلمانان است، در مباحث فقهی نیز به عنوان حجت و دلیل مورد استناد قرار گرفته است؛ از این رو، ائمه(علیهم السلام) با استناد به سیره آن حضرت علاوه بر معرفی آن به عنوان الگوی عملی در زندگی انسان ها، به تبیین احکام فقهی نیز پرداخته اند. برای بررسی این موضوع، استنادات ائمه(علیهم السلام) به سیره پیامبرخدا(ص) در برخی از مسائل حج مطالعه شد. پرسش اصلی پژوهش پیش رو این است که سیره پیامبرخدا(ص) در بیان احکام فقهی حج از سوی ائمه: چه نقش وکاربردی داشته است؟ در راستای پاسخ به این پرسش، داده های مرتبط به روش کتابخانه ای گردآوری و با روش توصیفی و تحلیلی تبیین گردید. برآیند این تحلیل آن است که ائمه(علیهم السلام) در بیان برخی از احکام حج به سیره پیامبرخدا(ص) استناد جسته و با این کار علاوه بر برجسته کردن حجیت فعل و سیره پیامبرخدا(ص) ، اتصال و یگانگی رفتار فقهی و عبادی خود را با سیره پیامبرخدا(ص)  اثبات کرده اند. این مسئله به تقویت جایگاه ائمه(علیهم السلام) در میان مردم کمک کرده و از سویی الگوی صحیح در عمل عبادی حج را به مردم نشان داده است.

نگارش سیره نبوی، از جمله علایق نگارشی مسلمانان در قرون نخستین اسلام به شمار می رود که همواره تحت تأثیر عوامل و زمینه های تاریخی گوناگون بوده است. مسئله مورد توجه در تحقیق حاضر، بررسی کتب سیره نبوی و شخصیت شیعیان سیره نگار در قرون سوم و چهارم و میزان تأثیرپذیری از دستگاه عباسیان در زمینه های اجتماعی و فرهنگی است. انتخاب این بازه زمانی، به دلیل اهمّیت تعدد سیره نویسی نبوی در این دوره است که بعدها منبعی برای ارجاعات نویسندگان پسین گردید. مقاله حاضر درصدد پاسخ به این پرسش است که چه عواملی در قرن سوم و چهارم، در رشد سیره نگاری نبوی در بین شیعیان تأثیرگذار بوده است. یافته های پژوهش نشان می دهد اقدامات و نگرش های برخی خلفای عباسی  از جمله مأمون، معتصم و واثق  در سال های 198 تا232ق، که در عصر اقتدار و اوج قدرتمندی بودند، توانست فضای مناسبی برای نویسندگان سیره فراهم سازد و این حاکی از رشد فرهنگ و تمدن در این دوران است. از سویی دیگر، دوران حکومت آل بویه، نقش بسزایی در رونق و جذب عالمان و نویسندگان داشته و حمایت آنان، باعث نشر بیشتر کتب و ترویج فرهنگی در قالب مذهبی است. در این میان شورش ها و جدال های سیاسی و نیز نفوذ ترکان در قلمرو خلافت عباسی، تأثیر مهمی در ضعف و افول تمدن و فرهنگ اسلامی نهاد و پایه های حکومت را سست کرد و سرانجام، سرنگونی آن را سرعت بخشید.