باقر کارگر

علوم معانی، بیان، ادب، تفسیر و لغت از جمله علومی است مسلمانان از دیرباز به آنها توجه کرده اند و تألیفات و تصنیفات متعددی در این زمینه داشته اند. یکی از ادبایی که به علوم اسلامی خدمات شایانی ارزانی داشته ابو عبیده صاحب کتاب مجاز القرآن است. این مقاله در پی آن است که ضمن بیان مختصری از حیات و ادب ابوعبیده و دیدگاه ادبا حول مجاز در قرآن و سبب و انگیزه تألیف مجاز القران ، سبک و شیوه ابوعبیده را در این کتاب معرفی کند. با مطالعه این مقاله خواهید دانست که مجاز مورد نظر ابی عبیده مجاز قسیم الحقیقه نیست، بلکه آن چیزی است که ما را به درک الفاظ قرآنی و مفردات آن رهنمون می کند، چرا که مجاز مورد نظر ایشان مجاز مستعمل امروزی نیست و وی راه هایی را که قرآن مجید برای بیان و تعابیر خود به کار بسته است را مجاز نامیده و معانی ثانویی الفاظ و تراکیب قرآنی را مجاز محسوب کرده است.

أبوالفتح عثمان بن جنی الموصلی - وجنّی بکسر الجیم وتشدید النون وکسرها وسکون الیاء، علم رومی وهو معرب «کنّی»- یعتبر أحد العباقره فی فقه اللغه والصرف والنحو الذی عاش طیله القرن الرابع الهجری، وکان تلمیذاً لأبی علی الفارسی منذ أربعین سنه. لابن جنی إبداعات ومبتکرات فی العلوم العربیه، جاء بآراء کثیره فی کتبه التی جاوزت الستین. یتطرق هذا المقال إلی بعض دراساته حول اختلاف اللهجات فی المعنی والإعراب مقارناً بینها وبین آراء الآخرین من النحاه، ویعالج أولاً اختلافهم فی المعنی حیث تتفق اللهجتان فی لفظ واحد ولکنّ المعنی لایکون واحداً بینهما، وقد یختلف وقد یتناقض أحیاناً. ثم یتناول اختلافهم فی الإعراب بذکر نماذج فی هذا الاختلاف محاولا التعرف علی دوافع کل لهجه لهذا الاختیار أو ذاک بحسب ما توفّر من أدلّه واطلاع.  

یتناول هذا المقال عدد اللهجات العربیه ذاکرا أکثرها قیاسا واستعمالا، ثمّ یأتی بقول ابن جنّی فی الشاذّ والمطرد فی اللغه وأضربها الأربعه ویمثّل لها علی حسب ما ورد فی کتب ابن جنی وخاصه خصائصه، کما یبین أن المقصود بالقراءه الشاذّه لایعنی أنّها بلهجه شاذه، کذلک یتحدث عن محاولات ابن جنی فی عقد موازنه بین اللهجات لکی یفضّل بعضها علی بعض بدلیل کان أو بلا دلیل وأنّ هذه المقایسه قد لاتتفق، وعلی هذا تشیر هذه الدراسه إلی أننا لانتفق مع ابن جنّی فی إخضاع اللهجات للمقایسه، بل نتفق معه فی ذکر أن هذه اللهجه أسیر من تلک فی ما ورد من شعر أو نثر، أو هی التی علیها القرآن الکریم موضحه رأی علم اللغه الحدیث فی ذلک جهد المستطاع.