احمد شهرابی فراهانی

معنای لغوی (اساسی) مادّه «ح ف ظ» از آن جهت که در مقابل معنای «ن س ی» قرار دارد؛ در موضعی بکار میرود که به جهت تعهّدپذیری و کمی غفلت و وفاداری کامل ذهن در فرایند ذخیره سازی مفاهیم، موجودی ترک نشده و در نتیجه سالم مانده و هلاک و ضایع نشود. همچنین تفاوت این ریشه با دیگر ریشههایی که به لحاظ معنایی، شبیه مادّه «ح ف ظ» اند در این است که این مادّه، مانند ماده «رعایه» سبب عدم هلاکت را بیان نمیکند، یعنی در فرایند خود حالت خاصّی را در بر نداشته و محلّ تحقّق حفاظت نیز باید قابل جمعآوری و نگهداری، متناهی و قابل حصر باشد. همچنین در این مادّه، زمان و استمرار آن مورد توجّه نیست. بنابراین با توجه به تدریج موجود در معنای فعل «نزّلنا» در آیه نهم سوره حجر و با این که «الذّکر» نزولی تدریجی دارد، از آن جهت که واژه «الحافظون»، از سویی دلالت بر محلّ تحقّقی متناهی و جمع آوری شده داشته و از سویی دیگر، زمان و استمرار در آن مد نظر نیست و توجّهی به زمان در آن نیست، معنای ثبوت و پایداری حفاظت را متبادر میسازد. به بیان دیگر تنها با بهرهگیری از معنای لغوی حافظ برای حفاظت، با حرکت تدریجی محفوظ (الذکر) در طول زمان حرکت نمیکند. یعنی خداوند تمام قرآن کریم را در همه زمانها محافظت مینماید.

برخی از تفاوت های موجود میان ترجمه ها و تفاسیر قرآن، به اختلاف در استفاده از قواعد ادبیات عربی باز می گردد؛ از این رو در بعضی موارد، دیدگاه ادبی پذیرفته شده، در توضیح آیه تأثیر می گذارد. میانِ ترجمه ها و تفاسیر موجود از عبارت «أنّکم فی العذاب مشترکون»، (زخرف/۳۹) تفاوت هایی است که امکان درستی تمامی آنها بعید است؛ ضروری بود تا پس از تبیین معانی «أنّ» و ترکیب های نحوی آیه، به بررسی معنای تعلیل در «أنّ» و تطبیق آن با ترجمه ها و تفاسیر پرداخته شود؛ سپس میزان مطابقت آنها با معانی «أنّ» و ترکیب های نحوی طرح شده در مورد این آیه، مورد ارزیابی قرارگیرد، تا صحیح ترین توضیح از مفاد این آیه برپایه قواعد ادبی استخراج گردد. در نتیجه ارزیابی، صحیح ترین ترکیب که مشتمل بر فاعل بودگی عبارت انتهای آیه و مصدری بونِ «أنّ» بود، می بایست به صورت «بخاطر ظلمی که در دنیا کرده اید، در آن روز اشتراک داشتنتان در عذاب نفعتان نمی دهد.» ترجمه گردد؛ اما بعضی دیگر با در نظر گرفتن معنای «تعلیل» بصورت «منطوقی» برای «أنّ»، به اشکالاتی مانند: نداشتن پشتوانه ادبی، وجود دو نشانه تعلیل در یک عبارت و تعیین معنای نادرست برای «إذ»، انتخاب فاعل غیرصحیح برای «لن ینفعکم»، دچار شده اند. مقاله حاضر با تکیه بر منابع کتابخانه ای و براساس روش توصیفی- تحلیلی به همراه نقد به بررسی درستی یا نادرستی استفاده معنای تعلیل برای «أنّ» و اثرگذاری آن در نقد تفاسیر و ترجمه های موجود از این آیه، پرداخته است.