سکینه مرادی بجستانی

هنر فیروزه تراشی یکی از هنرهای سنتی است که از گذشته های دور در شهر جهانی سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی رواج داشته است. فیروزه یکی از مهم ترین گوهرهای شناخته شده در شهر گوهرسنگ هاست. با توجه به اهمیت اقتصادی و فرهنگی هنر فیروزه تراشی و ساخت زیورآلات فیروزه، که می تواند سهم بسزای در زمینه اشتغال زایی و درآمدزایی و در ادامه صادرات داشته باشد؛ پژوهشی در زمینه آسیب شناسی هنر فیروزه تراشی ملاحظه نشده است. در این پژوهش با هدف مطالعه و بررسی وضعیت موجود و شناسایی آسیب های وارده بر هنر فیروزه تراشی، همچنین تحلیل داده ها در دوره معاصر به راهکارهای برای رفع آسیب ها در بخش های مختلف اشاره می شود. در پاسخ به سوال اصلی پژوهش که شناسایی آسیب های وارد شده بر هنر فیروزه تراشی در شهر مشهد و یافتن راهکارهای در جهت رفع آسیب ها می باشد؛ نمودارها و جداولی طرح شده است. روش تحقیق در این پژوهش کیفی توصیفی- تحلیلی از نوع تحلیل محتوا است. با اتکا به اسناد آرشیوی میراث فرهنگی و اداره فنی و حرفه ای و با گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و تحقیق میدانی (مشاهده، مصاحبه) و نوع طیف پاسخگویان جامعه، با روش هدفمند از افراد هنرمند و صاحب نظر انتخاب شده است. با استفاده از نظریه پردازی داده ها با نرم افزار MAX-QDA به بررسی آسیب ها و ارائه راهکارها پرداخته شد. نتایج حاکی از آن است که آسیب ها در بخش های پیش تولید (استخراج سنگ خام فیروزه)، تولید (کارگاه های فیروزه تراشی، ابزارها و مشکلات هنرمندان)، کیفیت تراش فیروزه همچنین نقاط ضعف سنگ فیروزه و آموزش هنر فیروزه تراشی، جدی است. در ارتباط با رفع آسیب ها، راهکارها از زبان اساتید فن بطور مختصر شامل: بهترین روش استخراج در معدن فیروزه، توزیع مناسب و عادلانه سنگ خام فیروزه، حذف واسطه ها و دلال ها، انسجام کارگاه ها، ساخت دستگاهای تراش پیشرفته و حمایت دولت از هنر و هنرمند، می باشد که در جداول و نمودار ها درج شده است.

  هنر فیروزه تراشی و حکاکی خطوط روی سنگ فیروزه یکی از هنرهای سنتی و زینتی است که از گذشته های دور در شهر مشهد رواج دارد. شهر مشهد از سوی شورای جهانی صنایع دستی به عنوان شهر جهانی سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی انتخاب شده است. هنر حکاکی یکی از زیرمجموعه های هنر فیروزه تراشی است و هنرمندان حکاک، خطوط و نقوش را با دقت بر روی نگین حک می کنند. هنرمندان فیروزه تراش، با تراش فیروزه به شکل حروف خوش نویسی، موفق به ساخت تابلو های زیبا از این گوهرسنگ آبی فام شده اند. هدف از پژوهش حاضر، مطالعه شکل های تراش، فرم خطی نگین فیروزه، شناخت و تحلیل انواع خطوط و نقوش در هنر حکاکی و فیروزه تراشی مشهد است. پرسش اصلی پژوهش این گونه تبیین می شود: تنوع تراش، انواع خطوط و نقوش، ابزار و روش کار در هنر حکاکی و فیروزه تراشی معاصر مشهد از نظر کیفی کدام است؟ روش انجام این تحقیق، توصیفی- تحلیلی است و جامعهٔ آماری آن، فیروزه تراشی معاصر مشهد بوده و نمونه گیری به شیوهٔ هدفمند انجام شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که برای تراش نگین در دوره معاصر علاوه بر شکل های پیشین (دایره، بیضی) از مربع، مخروطی، استوانه ای، چندضلعی و نقوش اسلیمی و ختایی نیز استفاده می شود. حکاکی شمایل و کتیبه نویسی اسامی و ادعیه با خطوط ثلث، نسخ و نستعلیق بر نگین فیروزه به صورت سفارشی انجام می شود. با توجه به استفاده از ابزار و روش های نوین، کیفیت تراش فیروزه بیش تر از گذشته شده است. به علت محدودیت تعداد هنرمندان حکاک، کمبود، گرانی و درجهٔ سختی سنگ فیروزه، حکاکی آن به لحاظ کمّی جایگاه مناسبی ندارد. در ساخت تابلو های فیروزه، بیش تر از خط شکسته نستعلیق استفاده شده و جهت تراش حروف، اغلب از فیروزهٔ احیاشده کرمان و فیروزه بدلی استفاده می شود.

شهر مشهد به عنوان شهر جهانی سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی از سوی شورای جهانی صنایع دستی انتخاب شده است. معدن سنگ فیروزه نیشابور، در نزدیکی شهر مشهد قرار دارد. استفاده از سنگ فیروزه در ایران از عهد باستان رایج بوده و در دین اسلام نیز تأکید شده است. هنر فیروزه تراشی از هنرهای کاربردی بوده و هنرمندان فیروزه تراش شهر مشهد که با سعی و تلاش کار می کنند، پیشرفت چندانی نداشته اند. پژوهشی در زمینه پیشرفت این هنر ملاحظه نشده است. هدف از پژوهش حاضر، شناخت چالش های موجود در هنر فیروزه تراشی، بر اساس اصول برنامه ریزی راهبردی در شهر مشهد می باشد. بنابراین سؤال اصلی این چنین تبیین می شود. برای بهبود شرایط موجود در هنر فیروزه تراشی شهر مشهد و رسیدن به شرایط مطلوب چه راهکارهای وجود دارد؟ روش تحقیق در این پژوهش کیفی توصیفی-تحلیلی از نوع تحلیل محتواست؛ و با استفاده از ماتریس ارزیابی به بررسی هنر فیروزه تراشی در شهر مشهد پرداخته شده است. شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و تحقیق میدانی از نوع مصاحبه، و جامعه آماری با روش هدفمند، تعداد ده نفر از افراد آگاه بوده؛ مصاحبه ها کدگذاری شده و در جداول درج شده است. نتیجه این که در استخراج سنگ فیروزه با استفاده از متخصصین سنگ معدن، کمال بهره وری اتخاذ شود، آموزش و مهارت عملی، به طور همزمان باشد؛ و از پیشکسوتان این حرفه در بخش آموزش مهارت های عملی به دانش آموختگان، دعوت به عمل آید. برای رسیدن به شرایط مطلوب، ساخت زیورآلات فیروزه مطابق با استانداردهای جهانی را ارتقا بخشیده؛ با ایجاد بازارهای اینترنتی و اتصال به بازارهای جهانی می توان به جای صدور سنگ تراش خورده فیروزه، زیورآلات فیروزه را صادر کرد.