عبدالرحیم قاسمی نژاد

مسئله تأثیر بر مخاطب یا ارتباط گیر یکی از اساسی ترین مسائل در علم فرهنگ و ارتباطات است. ظهور اینترنت و، بالتبع، پیدایش شبکه های اجتماعی مجازی، با توجه به ماهیت تعاملی و چندسویه آن، ضمن آنکه اهمیت حوزه مخاطب شناسی را دوچندان کرده، سازوکار جذب مخاطب را بیش ازپیش پیچیده کرده است. میدان رقابت ارتباط گران در شبکه ها و پیام رسان های اجتماعی آن چنان بالا گرفته که گزینه های فراوانی را به عنوان حق انتخاب در اختیار ارتباط گیران گذاشته است. در این میان، جذب اولیه مخاطب در جهت تصمیم اولیه او به ملحق شدن به یک گروه یا کانال (جذب اولیه مخاطب) و تصمیم وی به استمرار عضویت (نگهداشت مخاطب) مقدمه و شرط لازم تأثیر بر مخاطب است. از طرف دیگر، مروری گذرا بر زیست بوم شبکه های اجتماعی نشان از ضعف جدی کانال های فرهنگی و دینی در جذب و نگهداشت مخاطب دارد. مسئله این پژوهش آن است که، با استناد به مطالعه کیفیت فعالیت و عملکرد کانال های موفق فارسی در تلگرام، چه سیاست ها و شیوه هایی را می توان برای جذب ارتباط گیران به کنشگران دینی و فرهنگی شبکه های اجتماعی پیشنهاد کرد. جهت پاسخ گویی به این سؤال، این پژوهش انجام مصاحبه نیمه ساخت یافته را با ارتباط گیران کانال های موفق ایرانی منتخب در پیام رسان تلگرام در دستور کار قرار داده و، با پیاده سازی روش «تحلیل مضمون»، 22 پیشنهاد را به عنوان سیاست ها و شیوه های جذب مخاطب مطرح کرده است. از پربسامدترین پیشنهاد ها می توان به اعتماد کاربران به کانال و پیام های آن، مدیریت زمانی ارسال پیام ها، تنوع در قالب های انتشار پیام، تنوع و جامعیت در محتوای پیام ها و رعایت ایجاز در محتوای ارسالی اشاره کرد.

امر خبررسانی در رسانه های جمعی از زمان پیدایش خود، همواره با مقوله ای به نام شایعات و اخبار کذب دست وپنجه نرم کرده است. اما با فراگیری فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، جولان گاه جدید و البته مستعدتری برای انتشار شایعات ایجاد شده که البته در برخی کشورها از جمله ایران به دلایلی همچون ضعف اطلاع رسانی های رسمی، این امر شدیدتر است. پژوهش حاضر در نظر دارد تا به واسطه رصد انسانی خبرگزاری ها، پیام رسان تلگرام، شبکه اجتماعی اینستاگرام و شبکه اجتماعی توییتر، از زمان اعلام شیوع کرونا در ایران در تاریخ 31 بهمن 1398 تا 31 فروردین ماه 1399، گونه شناسی، منشأ انتشار، سطح شیوع و میزان فراگیری شایعه ها را در جامعه ایرانی مورد تحلیل و واکاوی قرار دهد. طبق بررسی ها نیمی از شایعات کرونایی به شایعات تحریک کننده احساسات افکار عمومی، شایعه پراکنی علیه حاکمیت و بزرگ نمایی از آمار مبتلایان و جان باختگان کرونا اختصاص داشت. دیگر مقولاتی همچون شایعه سازی علیه نیروهای مسلح و شایعه پراکنی پیرامون روش های انتقال، پیشگیری و درمان کرونا در رده های بعدی قرار گرفته اند. با توجه به تأثیرگذاری شایعات فضای مجازی بر تحریک کاذب احساسات و افکار عمومی و عواقب سوء روانی و اجتماعی آن، در پژوهش حاضر تلاش شده است تا با کمک گرفتن از مفهوم سواد خبری که در حقیقت زیرمجموعه ای از مفهوم سواد رسانه ای دانسته می شود و از رهگذر گفت وگو با کارشناسان حوزه خبر و رسانه های نوین خبری، به علل فراگیری نسبی و تعدد بالای شایعات فضای مجازی در ایران و سیاست ها و شیوه های برون رفت از وضعیت فعلی نیز اشاره شود.

در چهلمین سالگرد انقلاب اسلامی، وب سایت «رادیو فردا» به عنوان یکی از رسانه های جریان اصلی معارض و معاند با جمهوری اسلامی با هدف ارائه خوانش و روایت مطلوب خود از تاریخ انقلاب، مجموعه گفت وگوهایی با فعالان سیاسی و فرهنگی با عنوان «چهل سال، چهل گفت وگو» شکل داد. در این پژوهش تلاش اصلی متمرکز بر ادراک نحوه بازنمایی و چارچوب سازی رسانه ای رادیو فردا از تاریخ انقلاب اسلامی برای افکار عمومی بوده است. در مقام گردآوری داده، متن گفت وگوها جمع آوری شد و در چارچوب رویکرد تفسیری با بهره گیری از روش تحلیل مضمون، شبکه مفاهیم و مضامین مورد بررسی قرار گرفت. بررسی و تحلیل این مصاحبه ها نشان می دهد که بازنمایی و برساخت تصویری مطلوب از دوره حکمرانی پهلوی دوم به همراه ایجاد نگرش و تصویری سلطه طلب از انقلابیون و امام خمینی+ و سیاه نمایی از جمهوری اسلامی، مضمون اصلی حاکم بر این مصاحبه ها بوده و در نهایت وحدت اپوزیسیون نظام به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر برای برون رفت از وضعیت موجود معرفی می شود.