علی بصارتی

مطالعه پیش رو قصد دارد با اتخاذ رویکردی گفتمان پژوهانه، محتوای آینده مطلوب و راهبردهای مشروعیت بخشی به آن را مطالعه کند. در این پژوهش، چارچوب نظری-تحلیلی «آینده های جایگزین در گفتمان های سیاسی» به عنوان چارچوب نظری استفاده شد. همچنین، گزیده هایی از متن سخنرانی مراسم تحلیلف ریاست جمهوری سید ابراهیم رئیسی به عنوان داده های پژوهش انتخاب شد. تحلیل داده ها نشان می دهد که در این گفتمان محتوای معنایی آینده مطلوب در چهار محور مبانی ارزشی – اخلاقی، مسائل و دغدغه های فرهنگی-اجتماعی، وضعیت اقتصادی و معیشتی، و سیاست بین الملل تظاهر می یابد. تحلیل ها نشان می دهند که فضای آینده مطلوب در قالب وجه استمراری و به مدد عناصر واژ-دستوری به صورت امتداد معرفت شناختی زمان حال مفهوم سازی شده است. همچنین، با استفاده از فعل «خواستن» و قرار دادن هستار اسمی «مردم» در جایگاه فاعل این فعل، محتوای زمان آینده مطلوب به عنوان مطالبه و خواست مردم بازنمایی شده است. نیز نشان دادیم که علی رغم امتداد معرفت شناختی حال به آینده، زمان حال با بی عملی در رابطه با محقق ساختن این مطالبات مفهوم سازی شده است. در راستای ایجاد تقابل ایدئولوژیک بین حال و آینده، این گفتمان دغدغه مندی دولت جدید درباره مطالبات را جایگزین بی عملی زمان حال می کند. در این گفتمان، پیوستگی و امتداد فکری و عقیدتی-معرفتی، بازنمایی منبع مشروعیت بخش (جامعه مدنی) به عنوان مطالبه گر تحقق فضای آینده و عبور از بی عملی به دغدغه مندی نسبت به مطالبات مردم، برنامه ها و سیاست های آینده را مشروعیت بخشی می کند.

عرصه سیاست، عرصه تضاد ها و منازعات ایدئولوژیکی است که در مسیر تثبیت دید گاه های گفتمانی در جامعه رخ می دهد. پژوهش حاضر در صدد است با بررسی قطبیت های گفتمانی «خودی» و «غیر خودی»، بر ساخت ایدئولوژیِ خاصی را پی بگیرد. در همین ارتباط، مصاحبه دکتر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه دولت یازدهم، در برنامه تلویزیونی «دید در شب» به عنوان پیکرهه پژوهشیِ مطالعه حاضر انتخاب و به مدد رویکرد «مربع ایدئولوژیک» ون دایک، در قالب تحلیلِ گفتمانِ انتقادی، مورد تحلیل و بررسی واقع شد. آنچه پر واضح است، ظریف، قطبیت «خودی ها» را با صفات مثبت و قطبیت «غیر خودی ها» را با صفات منفی توصیف می کند؛ اما در پاسخ به این پرسش که حصول به هژمونی از طریق بر ساخت قطبیت های جناحی و گفتمانی چه پیامد ها و آسیب های اجتماعی را در بر خواهد داشت، استدلال شد که چنین وضعیت های بر ساخت گرایانه ای، جامعه را با تکثّر و آشوب زدگی هویت های سیاسی-اجتماعی مواجه می کند و افرادِ اجتماعی را بر حسب منافع سیاسی از یک قطبیت به قطبیت دیگر منتقل می کنند.