وحید عقیلی

امروزه به واسطه ی نفوذ گسترده ی رسانه های نوین و ویژگیهای منحصربه فرد آن ها، شاهد عرصه های نوظهور در حوزه های مختلف علمی هستیم. تاثیر عمیق رسانه هایی چون شبکه های اجتماعی از یک سو و اهمیت دین به عنوان یکی از مهم ترین پدیده های مورد مطالعه در جوامع بشری در طول تاریخ از سوی دیگر، ضرورت مطالعه ی تاثیرات رسانه بر دین و اهمیت کشف گفتمان های موجود در این حوزه را بیش از پیش روشن می-کند. ازین رو در این مقاله تاثیر شبکه های اجتماعی (به طور خاص اینستاگرام به عنوان یکی از رسانه های محبوب و پرطرفدار) بر روی پیام های دینی دو روحانی پرنفوذ (علیرضا پناهیان و حسن آقامیری) بررسی می شود. داده های تحقیق از پست های صفحه های اینستاگرام دونفر در بازه ی زمانی 6ماهه ی سال 1400و1401 جمع آوری شده است. در این مقاله با بررسی نظریات در حوزه گفتمان های دینی (مانند گفتمان های غرب-گرایی، ملی گرایی و اسلام گرایی، گفتمان های تجددگرایی، شریعت گرایی و تمدن گرایی و گفتمان های روشنفکری و روشنفکری دینی، سنت اسلامی و نوبنیادگرایی)، جمع بندی آن به صورت دوگانه های گفتمانی در حوزه دین به عنوان مبانی نظری آورده شده است. نتایج حاصل از تحلیل گفتمان در مرحله نهایی نشان می دهد که گفتمان غالب در پیام های دینی علیرضا پناهیان، بر محور «آرمان گرایی و تمدن گرایی اسلامی» شکل گرفته است. این یافته با تئوری تمدن گرایی در بخش مبانی نظری همخوانی دارد. از سوی دیگر، گفتمان حاکم بر پیام های دینی حسن آقامیری از محور «تساهل و انتقاد از حاکمیت رسمی دینی» می گذرد که منطبق بر نظریه روشنفکری دینی است.

دنیای امروز شاهد انقلابی در عرصه روایتگری است. تولید کنندگان محتوا در سراسر جهان به طور فزاینده ای از فناوری های نوپدید همانند واقعیت مجازی، واقعیت افزوده و واقعیت ترکیبی برای روایت داستان های خود استفاده می کنند. ژورنالیسم واقعیت مجازی به عنوان یک مفهوم جدید قابلیت تعامل مخاطب با خبر، تجربه رویداد به عنوان اول شخص و افزایش همدلی را به همراه دارد. با این حال ژورنالیسم واقعیت مجازی با چالش های فراوانی روبرو است، برخی آن را هدف نهایی ژورنالیسم می دانند که مرزهای زمان و مکان را از بین برده و افراد می توانند به صورت عینی رویداد را تجربه کنند ومنتقدین آنرا مغایر با اصول ژورنالیستی قلمداد کرده و اعتقاد دارند ژورنالیسم به عدالت بیشتر نیاز دارد تا افزایش همدلی. این مقاله با بهره گیری از روش کیفی مصاحبه عمیق با کارشناسان ژورنالیسم واقعیت مجازی و با استفاده از تکنیک مقایسه دائمی مهمترین چالش های اخلاقی ژورنالیسم واقعیت مجازی را مورد بررسی قرار می دهد. نتایج پژوهش نشانگر آن است که چالش های اخلاقی باید از دو منظر تولیدکنندگان و مخاطبان مورد بررسی قرار گیرد. تولید کنندگان ژورنالیسم واقعیت مجازی باید پاسخی روشن به تغییرات بنیادین در رویه بنگاه های خبری و اصول روایتگری داده و به دنبال حفظ استقلال خود باشند و از طرفی قوانینی را جهت تامین شفافیت، صداقت، ساخت محتوایی هوشمندانه، مراقبت از کودکان، جمع آوری مسئولانه داده ها و هدف ژورنالیسم، به کارگیرند. همچنین در بخش مخاطبان باید چالش های برداشت شخصی از رویداد، از میان رفتن واقع-گرایی، از دست دادن جریان اصلی رویداد، چگونگی تاثیر محتوا بر مخاطب و جعل عمیق مورد نظر قرار گیرند.

اصطلاح ژورنالیسم غوطه وری اولین بار توسط نانی دولاپنا و همکارانش در سال ۲۰۱۰ بیان شد و به معنای « تولید خبر به شکلی که مخاطب بتواند رویدادها یا موقعیت توصیف شده در داستان خبری را به صورت اول-شخص تجربه کند» به کار گرفته شد. با توجه به اینکه تعداد زیادی از سازمان های خبری اروپایی و آمریکایی مانند سی ان ان، یورونیوز، بی-بی سی، نیویورک تایمز، راشاتودی، گاردین، فاکس و غیره روایت های خود را به صورت واقعیت مجازی منتشر می کنند، شناخت و به کارگیری این شیوه جدید روایتگری برای رسانه-های داخلی که تاکنون به این موضوع نپرداخته اند حائز اهمیت است. ژورنالیسم غوطه وری در ابتدای راه خود قرار دارد و هنوز چارچوب نظری جامع برای توصیف این شیوه ژورنالیسم وجود ندارد، به همین سبب این مقاله با استفاده از روش کیفی مصاحبه عمیق با هجده کارشناس ژورنالیسم غوطه وری و سپس تحلیل نتایج با کمک تکنیک مقایسه دائمی داده ها به دنبال مفهوم سازی ژورنالیسم غوطه وری است. نتایج پژوهش نشان می دهد هدف ژورنالیسم غوطه وری تجربه حقایق، افزایش جنبه های احساسی، کیفیت نمایش بالا، به کارگیری بدن و تجربه اول-شخص است. ضرورت استفاده از ژورنالیسم غوطه وری دسترسی ویژه، از میان بردن فاصله، روایتگری مکان مند، حضور و تجسم و در نهایت اراده و محوریت کاربر است. ژانرهای مناسب برای ارائه شامل رویدادهای زنده، خبرهای واقعیت مجازی و مستندهای واقعیت مجازی است. و در پایان وظایف ژورنالیست ها شامل پایبندی به اصول اخلاقی، تضمین کیفیت محتوا، یادگیری مهارتهای جدید و اقناع مخاطبان است.