هاجر اسدپور

شکل گیری منظر شهری به عنوان تبلوری از فرهنگ و هویت هر شهر دو جنبه عینی و ذهنی را در برمی گیرد. در سال های اخیر شهرسازی ایران با چالش هایی در برخورد با منظر شهری روبه رو بوده است. باوجود پژوهش های متعدد انجام شده در حوزه منظر شهری پرداختن به چالش ها با نگاهی جامع در کنار دسته بندی و اولویت بندی آن ها به منظور رفع هر چه سریع ترشان همچنان مغفول مانده است. هدف این پژوهش استخراج و رتبه بندی چالش های منظر شهری در ایران تعیین گردید و رتبه بندی چالش ها مطابق نظر متخصصین صورت گرفت. پرسش های پژوهش بدین ترتیب عنوان شدند که وضعیت چالش های منظر شهری در شهرسازی ایران چگونه است؟ و کدام دسته از چالش های معنایی-هویتی منظر شهری ایران در اولویت برای رسیدگی قرار دارد؟. پژوهش کاربردی حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و پیمایشی دنبال شده و در این مسیر از ابزار پرسشنامه، مدل تحلیل سه شاخِگی و آزمون تی و فریدمن در نرم افزار SPSS استفاده گردید. نتایج نشان داد که دسته بندی سه گانه 1) چالش های محتوایی (رفتاری)، 2) چالش های ساختاری و 3) چالش های زمینه ای به ترتیب از نظر اهمیت دارای رتبه اول تا سوم هستند و برای رفع مشکلات و چالش های منظر ابتدا باید به سراغ «چالش های رفتاری» رفت. از طرفی پرداختن به چالش های زمینه ای از قبیل نبود دانش کافی در حوزه منظر یا عبور از دستورالعمل های جهانی به محلی در جایگاه آخر قرار دارند.

 در شهر فضاهایی وجود دارد که به رغم اجازه حضور شهروندان در آن ها، هیچ گاه مورد استفاده قرار نمی گیرند؛ وجود این فضاها می تواند ناشی از عوامل مختلفی مانند ضعف در برنامه ریزی باشد. به مرور با نادیده گرفتن این فضاها، مسائل اجتماعی نیز در آن ها به وجود می آید تا به نقطه ضعفی برای شهر تبدیل شوند. درحالی که بسیاری از این فضاها، پتانسیل های بالقوه ای دارند که در صورت احیاء می توانند به ارتقاء کیفیت فضایی منجر شوند. گزارش حاضر که از جنس پژوهش های میدانی است، به بیان تجربه سمن هم ساخت در احیای فضای خاموش مجاور میدان سبحانی شهر شیراز می پردازد، تا به عنوان یک تجربه پیشگام به این سؤال پاسخ داده شود که کنشگران و سازمان های مردم نهاد چگونه می توانند با مشارکت بهره وران، در احیای فضاهای خاموش مؤثر باشند و در این مسیر با چه چالش هایی مواجه هستند؟ و احیای یک فضای خاموش چه تأثیراتی بر سایر فضاهای مشابه در محدوده خواهد گذاشت؟ روش پژوهش حاضر، تحقیق میدانی با روش مشاهده اعضای نمونه است که در این شیوه، کنشگران با برگزاری رویدادهایی به جلب مشارکت و اعمال حساسیت ساکنان و افزایش حس تعلق آن ها پرداختند تا مشاهده شود که آیا تغییرات معنادار کالبدی در این مکان نسبت به سایر فضاهای خاموش مجتمع مسکونی مبعث رخ می دهد یا خیر و این تغییرات چه تأثیری بر سایر فضاها خواهند گذاشت. نتایج این پژوهش نشان می دهند اگرچه روش های شهرسازی تاکتیکی موفقیت آمیز بوده اند، اما به دلیل عدم اعتماد به مدیریت شهری و در نتیجه تعمیم آن به مداخلات سایر کنشگران شهری و هم چنین عدم تعلق خاطر ساکنان این محدوده به دلیل اسکان استیجاری و غیر پایدار، بهره وران در مقابل هزینه کرد حداقلی منفعل عمل کردند و سرمایه اجتماعی کافی برای تغییر توسط بهره وران ایجاد نشد. اما به دلیل اثربخشی بر هیئت مدیره مجتمع مسکونی و شهرداری، با تغییرات کالبدی و ایجاد کاربری هایی در فضاهای خاموش مشابه اقداماتی در جهت احیای این فضاها برداشته شده است.

تحولات عمیق کالبدی و اجتماعی دوران مدرن در شهرهای ایران، منجر به افت ارزش و پیوستگی اجتماعی در بازارها به عنوان مکان زیستِ جمعی افراد، بستر رفتارهای فردی و میان فردی و کانون میراث تاریخی شهر شد. بررسی عوامل ایجادکننده تغییرات در بازار ازآن جهت که مجموعهای درهم تنیده از کنشهای ارزشمند را داراست، حائز اهمیت است. بازار وکیل شیراز همچون کالبدی مجروح در پی تقلید نادرست از فرهنگ شهرسازی غرب در وضعیت بی توجهی به ساختار شهرسازی ایرانی-اسلامی قرار دارد. پژوهش حاضر باهدف تبیین تحولات کرونولوژیک الگوهای رفتاری افراد در بازار وکیل شیراز با اتخاذ راهبرد استفهامی برای معنا کاوی کنش های کنشگران و درک جهان ذهنی آن ها پیش برده شده است. در این راستا مشاهده مشارکتی و مصاحبه های ژرف باهدف درون نگری همدلانه با کنشگران استفاده شد. یافته ها نشان داد که زیر مقوله های «دوگانه برخورد آشکار و ضمنی» و «احساس امنیت و خودمانی بودن» در مقوله عرصه کنش متقابل فروشنده-مشتری، زیر مقوله های «جامعه پذیری» و «پیوند اجتماعی- عاطفی» در مقوله عرصه کنش فروشنده-فروشنده و زیر مقوله های «سنخیت فرهنگی» و «حس تعلق و مالکیت به فضا» در مقوله کنش رهگذران در حال و گذشته دارای تفاوت هایی است و به ترتیب زیر مقوله های «جامعه پذیری» با 387 رمزگان، «سنخیت فرهنگی» با 305 رمزگان و «ارتباط اجتماعی-عاطفی» با 147 رمزگان، بیشترین وزن را به خود اختصاص دادند که به ترتیب در مؤلفه های شبکه روابط اجتماعی، الگوهای پایدار فعالیتی و نظام ادراکی- معنایی جای می گیرند و نشان از تغییرات بدون توجه به ماهیت و ارزش های تاریخی محیط دارند که باید در طرح های اجرایی و تصمیمات مدیریت شهری در دستور کار قرار گیرد.

با گسترش بافت های ناکارآمد، «بازآفرینی شهری» به عنوان راهکاری برای توسعه شهرها در ابعاد مختلف کالبدی، اجتماعی و اقتصادی موضوعیت یافته است. باوجود تدوین شیوه نامه طرح های بازآفرینی شهری همچنان این طرح ها در ایران در مرحله تحقق و اجرا دارای چالش هایی هستند. این مقاله باهدف شناسایی «چالش ها و علل عدم تحقق طرح های بازآفرینی شهری در ایران» به بررسی و تحلیل پژوهش های صورت گرفته در این حوزه با رویکردی کیفی پرداخته است. بدین منظور فراتحلیل 23 مقاله در حوزه مشکلات طرح های بازآفرینی شهری در ایران انجام و چالش های مطرح شده در نرم افزار اطلس تی آی به کمک کدگذاری باز و محوری استخراج شدند. در ادامه 100 کد تعیین شده در قالب 10 گروه یا مقوله کلی دسته بندی و در انتها صورت بندی موانع تحقق پذیری طرح های بازآفرینی شهری در ایران به دست داده شد. بر اساس نتایج به دست آمده به ترتیب، حضور کمرنگ سازمان های مردم نهاد، مشکلات تهیه طرح ها، مشکلات نهادی و مدیریتی و ضعف مشارکت، چهار چالش مهم و پرتکرار در پژوهش های صورت گرفته در ارتباط با تحقق پذیری طرح های بازآفرینی شهری در ایران هستند.

توافق معنایی بر سر مفهوم منظر شهری از جانب نظریه پردازان و پژوهشگران وجود ندارد، درنتیجه پژوهش در آن نیز چالش های خود را دارد و نیاز به چارچوب روش شناختی به منظور مطالعه دقیق تر احساس می شود. اهمیت طراحی پژوهش را نمی توان نادیده گرفت یا ساده انگاشت. روند پژوهش در منظر شهری موضوعی است که کمتر بدان پرداخته شده و ضرورت پژوهش حاضر را مطرح می کند. پیاز پژوهش ساندِرز مدلی است که به طور عام در حوزه های مختلف زمینه محور شده است. این راهنمای طراحی پژوهش، ابزاری است که به سازمان دهی تحقیق و توسعه طرح تحقیق به دنبال لایه های خود به صورت مرحله به مرحله کمک می کند و محدوده پژوهش را نیز تعریف می کند. از آنجایی که این مدل در حوزه پژوهش به طور عام کاربرد دارد و تمامی روش ها / رویکردهای تحقیق در منظر شهری را در برنمی گیرد، این مقاله باهدف تدوین مدل «پیاز پژوهش منظر شهری» دست به تغییر و تکمیل این پیاز می زند. پس از انجام مرور سیستماتیک در مقالات منتشرشده در حوزه منظر شهری با به کار گرفتن روش کیفی و تحلیل محتوا فرآیند پژوهش پیش برده شده و ساختار روش شناختی مقالات حوزه منظر شهری موردبررسی قرار گرفتند. در انتها نتایج نشان داد که مدل پیاز پژوهش منظر شهری دارای هفت لایه به شرح زیر است: فلسفه (دولایه نخست)، رویکرد، انتخاب روش شناختی و فرآیند انجام، راهبرد، افق زمانی، تکنیک ها و رویه ها. در هر لایه تغییراتی اِعمال شده و مواردی افزوده شده است. با به کارگیری این مدل می توان مسیر پژوهش را متناسب با پرسش مطرح شده و مسئله پژوهش مشخص تر و هدفمندتر پیش برد.

خیابان حافظ شیراز به عنوان محور متصل کننده دروازه قرآن به دروازه اصفهان با مداخلات دهه های اخیر انسجام بصری خود را از دست داده است. لذا جایگاه آن در تصویر ذهنی و ساختار ادراکی شهروندان نیازمند بررسی است. هدف این پژوهش شناسایی میزان تأثیر هر یک از مؤلفه های کالبدی مؤثر بر ادراک بصری از دید شهروندان و بررسی رابطه بین آنها است. روش پژوهش مورد استفاده روش «پیمایشی و همبستگی» بوده و به کمک مطالعات میدانی مانند عکس برداری، تهیه نقشه و یادداشت برداری و نیز پرسشنامه و مطالعات اسنادی داده های مورد نیاز جمع آوری گردیده است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران محاسبه و از شیوه نمونه گیری در دسترس به منظور تکمیل پرسشنامه استفاده گردیده است. همچنین از آزمون رگرسیون چندمتغیره به منظور تجزیه و تحلیل داده ها استفاده شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که مؤلفه «خوانایی» دارای بیشترین تأثیر بر ادراک بصری شهروندان بوده و در اولویت های بعدی مؤلفه های «وضوح» و «مقیاس انسانی» قرار دارند. از سوی دیگر «وجود تنوع در محیط» بر ادراک بصری این خیابان دارای کمترین تأثیر بر ادراک بصری بوده است. در نهایت نیز راه کارهایی جهت ارتقاء ادراک بصری ناظران ارائه گردید. تا علاوه بر تشکیل تصاویر ِ ذهنی قوی تری از شهر، عملکرد فضاهای موجود شهری نیز بهبود یابند.

رضایت فرد از ابعاد مختلف زندگی، «کیفیت زندگی» تعبیر شده که از دیرباز مدنظر طراحان و برنامه ریزان شهری بوده است و حتی دغدغه سایر رشته های مرتبط با آنها، ازجمله روان شناسی و جامعه شناسی نیز محسوب می شود. ارتقای کیفیت زندگی در فضاهای شهری به مطلوبیت مؤلفه های سازنده آن فضا بسیار وابسته است. برخلاف پژوهش های صورت گرفته در محله ها، شهرهای جدید و...، بررسی مفهوم کیفیت زندگی اجتماعی در میدان های شهری کمتر در پژوهش ها دیده می شود. میدان فرهنگ (نعل اسبی) شهر تاریخی یزد، با قرارگیری در بافت معاصر، همواره بستری برای رویدادها و مراسم ها گوناگون بوده است؛ لذا علل حضورپذیری آن و بررسی کیفیت زندگی اجتماعی در آن می تواند به بهبود عملکرد فضاهای شهری موجود نیز کمک شایانی نماید. با هدف شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی اجتماعی در میدان فرهنگ (نعل اسبی) شهر یزد، پژوهش حاضر با تمرکز بر دو بعد «عینی» و «ذهنی» کیفیت زندگی صورت گرفت. راهبرد این پژوهش کیفی و داده های آن به صورت پیمایشی گردآوری و از روش توصیفی- تحلیلی در فرایند دست یابی به نتایج استفاده شده است. روش نمونه گیری به صورت تصادفی ساده بود و حجم نمونه نیز به کمک فرمول کوکران محاسبه شد. سپس با تجزیه و تحلیل داده ها به کمک آزمون «تحلیل عاملی اکتشافی»، عوامل مؤثر بر کیفیت زندگیِ اجتماعی شهروندان در نمونه مورد مطالعه، شناسایی و مورد تحلیل قرار گرفت. یافته های پژوهش حاکی از آن است که به ترتیب عواملی از قبیل: الف) امنیت و پاکیزگی،       ب) سبزینگی، ج) رویدادها و تعاملات اجتماعی، د) سلامت جسمی و روانی و ه ) شادمانی و امید به زندگی دارای بیشترین تأثیر بر کیفیت زندگی اجتماعی از دید شهروندان و استفاده کنندگان از این میدان هستند. این عوامل می توانند به منظور ارتقای کیفیت زندگی اجتماعی در سایر میدان های و فضاهای شهری معاصر نیز در اولویت رسیدگی قرار گیرند.