مهکامه لوافی

تاکنون محققان بسیاری سعی در خوانش ایده طرح مجموعه میدان و دولت خانه اصفهان در عصر صفوی داشته اند. افزوده های شاه عباس به منظر شهری اصفهان، طی دوره ای از سال 999 تا 1038 ه.ق. ادامه داشته است. برخی از محققین معتقدند احداث این مجموعه با طرحی از پیش تعیین شده صورت گرفته است و این در حالی است که برای رسیدن به دیدگاهی جامع راجع به ایده توسعه و طرح میدان، بایست سه موضوع را به صورت تطبیقی و همزمان بررسی کرد؛ متون تاریخی درجه اول که همزمان با احداث مجموعه به نگارش درآمده اند، تطبیق آنها با کاوشهای باستان شناختی و نهایتا تطبیق آن با تحولات سیاسی–اجتماعی کشور در این دوره. هدف پژوهش، فهم روند دقیق ایده پردازی و سیاستهای مداخله و نوسازی در رویارویی با بافت کهن شهری می باشد که نیازمند بررسی این سه حوزه به صورت تطبیقی است. لذا ماهیت این پژوهش کیفی و تاریخی و با روش تحلیلی-توصیفی و سپس تطبیقی صورت گرفته است. این بررسی تطبیقی سبب گردید تا دریابیم ایده طرح مجموعه، بصورت تدریجی و نه به یکباره شکل گرفته است. این ایده در سه مرحله جداگانه و در هر مرحله متاثر از بستر سیاسی و اجتماعی بوده است. «مرحله اول» طرح اولیه میدان قبل از انتقال پایتخت به اصفهان، با «کارکرد تفرجگاهی و نمایش های سیاسی» و همزمان با ماهیت متزلزل اوضاع سیاسی است. در این مرحله شاه تصمیم به توسعه و نوسازی هایی در میدان کهن شهر را داشته، ولی پس از انتقال پایتخت به اصفهان به علل ناکامی در پروژه های مرمت و توسعه میدان کهنه، «مرحله دوم» یعنی ایده «توسعه میدان نو با ماهیت تجاری» و همزمان توسعه شهر توسط خیابان چهارباغ مدنظرقرارمی گیرد. پس از مدتی در راستای سیاست تبدیل اصفهان به پایتخت شکوهمند صفوی، همزمان با برتری اقتدار سیاسی، ایده «مرحله سوم» ؛ «شکوهمندسازی میدان» از طریق پروژه های عظیم و همچنین احداث محلات جدید شهری با پرداخت وام های بدون بهره مدنظر قرار می گیرد. این یافته ها، منجر به تبیین نظریه «تغییر تدریجی از یک مرکز محلی تا پایتختی حکومتی» در رابطه با اصفهان صفوی گردید.

حس خلوت در فضاهای عبادی جمعی؛ همچون پرستشگاهها، به عنوان یکی از مهمترین نیازهای روحانی یک عابد برای تمرکز روحی و نهایتا ارتباط مؤثر با پروردگار مطرح است. مساجد دوران اسلامی منطبق بر نگرش اسلامی همزمان به عنوان پایگاهی اجتماعی برای تعاملات افراد با یکدیگر و بستری مطلوب برای تأمل و تفکر و خلوت فردی افراد به منظور ارتباط با پروردگار مطرح بوده اند؛ ولی امروزه شاهد از دست رفتن زمینه های تمرکز حواس و نهایتا خلوت افراد در مساجد معاصر هستیم که این خود می تواند زمینه ساز تقلیل جایگاه مسجد به عبادتگاهی صرف برای معدودی از سالخوردگان باشد؛ عبادتگاه هایی که به شدت روح فردی و جمعی خود را از دست داده اند. در همین راستا هدف این پژوهش بیان اهمیت حس خلوت در مساجد و بررسی شاخصه ها و مؤلفه های محیطی تأثیرگذار در ایجاد این حس مبتنی بر نگرش اسلامی می باشد. اصلی ترین سؤالات این پژوهش را میشود به این صورت تبیین نمود: شاخصه های مؤثر در ایجاد حس خلوت و رازگونگی مساجد کدام اند؟ این شاخص ها چه تأثیری بر نظام فضایی، نور و رنگ، تزیینات و فرمها و کیفیات فضایی داشته اند؟ در این مقاله با بررسی مفهوم و اهمیت خلوت در بینش اجتماع گرای اسلامی و همچنین مراتب ادراک از منظر مکاتب فلسفه اسلامی، کیفیات سلبی، ایجابی و تلفیقی(سلبی و ایجابی) مؤثر بر این مفهوم معرفی شده است که در ادامه با روش توصیفی- تحلیلی و مصداق پژوهی به بررسی موضوع و کشف شاخصه ها در مسجد جامع اصفهان پرداخته شد. نتایج نشان می دهد شاخص هایی چون آشکارگی و پنهانی، خلأ(فضای تهی)، اصل تکرار و زوجیت پویایی و سکون، همه و همه می توانند با حضور در تزیینات، نظام فضایی، نور، رنگ و مصالح و کیفیات فضایی در جهت ایجاد و تقویت حس خلوت و رازگونگی مؤثر واقع گردند و به عنوان معیاری برای طراحی مساجد معاصر به منظور القای چنین مهمی در آنها به کار گرفته شوند.

تشکیل دولت صفوی را می توان نقطه عطفی در روابط قدرت و تولید فضا در شهرهای ایرانی برشمرد. چرا که برای اولین بار شاهد حضور میدان های عمومی در شهرهای ایران به صورتی بودیم که عناصر اصلی و عمومی شهر در جوار آن قرار گرفته و مرکزی با قدرت سیاسی، مذهبی، اقتصادی در قلب شهر پدید آورد. در این زمان میدان همچون جلوخانی برای باغ سلطنتی نقش مهمی ایفا می کند. هدف اصلی پژوهش حاضر، شناخت چگونگی تعامل میدان و باغ های سلطنتی و به عبارتی بازشناسی نقش فضای عمومی میدان در رابطه با گفتمان قدرت متمرکز است. برای یافتن این رابطه لازم است، منابع و اسناد تاریخی درجه اول تحلیل و تفسیر شوند. لذا ماهیت این پژوهش کیفی و تاریخی است و با روش تحلیلی- توصیفی، سعی در یافتن کارکرد نمادین عناصر شهری در جریان تغییرات اجتماعی و سیاسی آن دوران دارد. رویکرد تحلیلی مورد استفاده در تفسیر نقش میدان ها در این مقاله با تاسی از مباحث مطرح شده توسط فوکو، بوردیو و نظریات اجتماعی هنری لوفور می باشد. این رویکردها سبب گردید تا دریابیم دولتخانه های صفوی، میدان را متفاوت از آنچه به معنای محل گردهمایی عمومی و مکان برقراری تعامل میان مردم وجود دارد، تغییر شکل مفهومی داده و از آن به عنوان مرکزی برای نمایش قدرت مرکزی و استفاده از قدرت های اقتصادی و مذهبی برای تقویت حکومت صفوی بهره برداری نموده است.