سید ابوالقاسم فضایلی

جایگاه دعا در ادیان مختلف به خصوص در دین مبین اسلام بر کسی پوشیده نیست، کلمه دعا و مشتقاتش 182 بار در آیات قرآن کریم بکار رفته است. آثار گوناگون دعا با رویکردهای مختلف در این زمینه نشان دهنده اهمیت این مسئله نزد دانشمندان مسلمان است. با این وجود هنوز ادراک دقیق و جامعی از دعا به عنوان یک مفهوم که در فرایند عملی آن نیز اثرگذار است، تبیین نشده است؛ این به این دلیل است که تاکنون واژه دعاء و مشتقاتش در قرآن با رویکرد معناشناسی بررسی نشده است. این نوشتار قصد دارد با دانش معناشناسی به روش تحلیلی توصیفی به تبیین واژه دعاء در قرآن بپردازد و مؤلفه های معنایی آن را به کمک همنشین ها و جانشین ها و اضدادش در قرآن استخراج کند. نتیجه بررسی همنشین های این واژه در قرآن به این صورت است: همنشین های اشتدادی، مثل آتی، سمع، اجابَ و استجابَ، اَمنَ، هَدَی، جعل، سَلمَ و قَوَمَ؛ همنشین های تقابلی: شرک، کفر، ضلال و ضرر و همنشین های مکملی: الله، رب، رسول و انسان. با بررسی همنشین های این واژگان ، جانشین های واژه دعاء بدست آمد: قول، امنیت، علم، تبعیت، هدایت، اتیان، کفر و مشیت. همچنین، یافته ها نشان داد که از بررسی همنشین ها و جانشین ها، مؤلفه های معنایی که برای واژه دعاء به دست داده شد عبارتند از «قول، امنیت، علم، هدایت، کفر، فضلیت، تبعیت، صدق، حکمت و کتابت». از این رو، با تحول در معنا بر اساس تبیین روابط همنشینی و جانشینی، معنای دقیقی از دعا ارائه می شود که به بسیاری از ابهامات نظری و عملی در حوزه دعا پاسخ می دهد.

تهدید نرم، امروزه از مؤثرترین ، کارآمدترین ، کم هزینه ترین و درعین حال خطرناک ترین و پیچیده ترین نوع تهدید بر ضد امنیت ملی یک کشور است که با کمترین هزینه و بدون لشکرکشی و از بین بردن مقاومت های فیزیکی، عواطف و احساسات، فکر و اندیشه، باور و ارزش ها و آرمان ها و فرهنگ یک ملت و نظام سیاسی را مورد هجوم قرار می دهد ؛ اما نقش دعا، به عنوان اسلحه مؤمن، باوجود کارآمدی از منظر قرآن و روایات موردتوجه قرار نگرفته است؛ بنابراین این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر دانش معناشناسی به تبیین جایگاه و نقش دعا در جنگ نرم پرداخته است. معناشناسی دعا در قرآن کریم و اعتبارسنجی آن با مفاهیم و ادبیات رایج در جنگ نرم نشان داد دعا در حقیقت یک ابزار قدرتمند و اثرگذار در جنگ نرم است و سیره انبیاء و امامان معصوم مورد توجه قرارگرفته و نمونه بارز آن در صحیفه سجادیه تبلور یافته است.