مرتضی مشعلچی

هرچند هیئت های مذهبی در جامعه سنتی ایران دارای کارکردهای دینی و اجتماعی مشخص و تثبیت شده ای بودند، اما با تحولات گسترده در جامعه ایران و مدرن شدن روزافزون آن، نسبت این هیئت ها با ویژگی های جامعه جدید «مسئله دار» شده است. بدان معنا که هرچند از یکسو، همه هیئت های مذهبی به عنوان «نهادهای واسطی» که فرصت تعامل و تشریک مساعی مردم را فراهم می کنند، نقش مؤثری در تقویت ویژگی های جامعه مدنی دارند، اما از سوی دیگر، به جهت ترویج ویژگی های متناسب با جامعه مدنی، همه هیئت های مذهبی به یک شیوه عمل نمی کنند. در این تحقیق سه «گونه آرمانی» هیئت مذهبی یعنی گونه هویت اندیش، گونه بازاندیش و گونه مکتب اندیش از هم تفکیک و نسبت آن ها با برخی مؤلفه های جامعه مدنی بررسی شد. گونه بازاندیش با اهتمام ورزیدن به «تربیت مدنی» افراد جامعه و انتشار پیام های مدنی، در راستای تقویت جامعه مدنی حرکت می کند. گونه هویت اندیش با محوریت بخشیدن به تقویت «هویت شیعی»، بیشتر به سوی آفرینش «جامعه ای سنت گرا» حرکت می کند و گونه مکتب اندیش با محوریت دادن به تقویت «تشکیلات جهادی»، در پی آرمان «جامعه ولایی» است.

هیئت های مذهبی یکی از عناصر هویتی اساسی مذهب تشیع و یکی از «شاخص ترین وجه شیعهٔ زیست شده» محسوب می شود که با ورود جوامع شیعی به عصر جدید، دچار تغییرات زیادی شده اند و این سبب ظهور گونه های مختلف هیئت ها، هم در فرم عزاداری ها و هم در محتوای آن، در سال های اخیر شده است. در این مقاله تلاش شده است هیئت های مذهبی شهر یزد بر اساس جهت گیری کلی و محتوای نوحه های آن گونه شناسی شوند. این مقاله در چارچوب تفسیری قرار می گیرد و روش تحقیق عمدتاً مبتنی بر نظریهٔ زمینه ای است. جمع آوری داده ها با استفاده از تجربه زیستهٔ محققان، تحلیل محتوای نوحه های هیئت ها و مصاحبه نیمه ساختاریافته با 22نفر از مطّلعان کلیدی هیئت های یزدی از میان سرپرستان، شاعران، نوحه خوانان و فعالان هیئت ها صورت گرفته است. نتایج نشان می دهد هیئت های یزدی را می توان در سه گونهٔ «بازاندیش»، «هویت اندیش» و «مکتب اندیش» جای داد. ویژگی های گونهٔ بازاندیش «نگاه زمانمند به واقعه عاشورا»، «تأکید بر مفاهیم عام انسانی»، «نگاه انتقادی به جوامع اسلامی معاصر» و «منتقد گفتمان نظام جمهوری اسلامی ایران» است. ویژگی گونهٔ هویت اندیش «نگاه غیرزمانمند به واقعه عاشورا»، «نگاه سوگوارانه و تسلّی بخش»، «تأکید بر هویت شیعی» و «مقیّد به مرزهای هویت شیعی نظام جمهوری اسلامی ایران» است. ویژگی گونهٔ مکتب اندیش «نگاه زمانمند به واقعه عاشورا»، «نگاه مکتبی به جامعه»، «تأکید بر جنبه جهادی شیعه» و «مقید به مرزهای گفتمانی نظام جمهوری اسلامی ایران» است.