هانیه حسین نیا امیرکلایی

محوطه باستانی ناتل در روستای ناتل کنار علیا از توابع شهرستان نور و به فاصله شش کیلومتری جنوب غربی آن در غرب استان مازندران قرار گرفته است. به دلیل اهمیت این محوطه تاریخی، علاوه بر بررسی های باستان شناسی انجام شده، تاکنون سه فصل کاوش در سال های 1387، 1389 و 1395 ه .ش. در این محوطه به انجام رسیده است. پژوهش حاضر بر بخشی از یافته های سفالی فصول اول و دوم این کاوش که در اختیار نگارنده قرار گرفته بود، متمرکز است که تعداد 2166 قطعه سفال لعاب دار و بدون لعاب را شامل می شود. گاه نگاری نمونه های مذکور و به تبع آن آگاهی دقیق تر از دوره های استقراری محوطه، شناخت هرچه بهتر و بیشتر سفال این محوطه به طور اخص و سفال دوران اسلامی مناطق حاشیه جنوبی دریای مازندران به طور اعم، و آگاهی از میزان مشابهت و تفاوت سفال های به دست آمده از این محوطه با مراکز عمده سفالگری دوران اسلامی نیازمند مطالعه دقیق و همه جانبه این نمونه ها در قالب طبقه بندی، گونه شناسی و مقایسه تطبیقی بود که در قالب این پژوهش برای پاسخ به پرسش هایی نظیر: سفال های مکشوف از فصول اول و دوم کاوش در محوطه تاریخی ناتل، به چه دوره یا دوره هایی تعلق دارند؟ و سفال های مکشوف از شهر تاریخی ناتل، از نظر کیفیت ساخت و تزئینات در مقایسه با مراکز عمده سفالگری ایران در دوران اسلامی از چه وضعیتی برخوردارند؟ به انجام رسید. پژوهش حاضر، براساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و براساس ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی و نیز توصیفی-تحلیلی است که در آن موضوع موردبحث با استفاده از منابع مکتوب و داده های باستانی تا حصول نتایج علمی دنبال خواهد شد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که غالب نمونه های مورد مطالعه به سده های اولیه (3 و 4 ه .ق.) و میانی اسلامی (5 تا 9 ه .ق.) تعلق دارند، با این توضیح که نمونه های دوره ایلخانی و تیموری نسبت به سده های پیشین در این مجموعه تعداد کمتری را شامل می شود؛ همچنین نتایج مطالعات آماری برروی سفال های شهر تاریخی ناتل حاکی از آن است که این سفالینه ها از کیفیت ساخت و استحکام نسبتاً خوبی برخوردار بوده، اما به لحاظ شیوه ساخت و تنوع نقوش از سطح پایین تری برخوردار است.

پس از مرگ ناگهانی یارمحمدخان ظهیرالدوله (1258-1267ق.)، به سال 1267ق.، هرج و مرج فراوانی در هرات پدید آمد. در دل این آشفتگی ها، افراد زیادی تحت امر دولت ایران و خارج آن، به قدرت رسیدند و در نهایت دوست محمدخان بارکزایی (1258-1280ق.) به سال 1279ق.، هرات را برای همیشه از ایران جدا ساخت. درخلال آشفتگی های هرات (1267-1280ق.)، سکه هایی نیز به نام ناصرالدین شاه (1264-1313ق.) در تاریخ های 1269 و 1273-1279ق. در این شهر به ضرب رسید. توجه بیشتر بدین سکه ها دو مسأله را به همراه دارد، یکی آن که نظام پولی عصر ناصری از ساختار خاصی پیروی نمی کرد و سکه های هر محل با عیارهای متفاوت به ضرب می رسید و دیگری آن که معمولاً در دوران های پرتنش، قدرت اقتصادی هر شهر تضعیف می گشت و عیار سکه نیز بدان واسطه بسیار پایین می آمد. بنابراین تجزیه عنصری سکه های این دوره با استفاده از شیوه پیکسی به دلیل سرعت، دقت بالا و غیرمخرب بودن آن، می تواند تحلیل خوبی از این اوضاع ارائه دهد. از این رو، برای مطالعه در این امر تعداد 21 سکه در نُه تاریخ متفاوت، مورد تجزیه عنصری قرار گرفت. در نتیجه مشخص شد که عیار نقره این سکه ها بالاتر از 90% بوده که در مقایسه ضرابخانه های اصلی، یعنی مشهد (84%)، تبریز (82%)، طهران (90%)، اصفهان (84%)، و شیراز (90%)، در جایگاه بالایی قرار می گرفته و این نشان دهنده تابعیت ضرابخانه هرات از نظام اصلی ضرب سکه، یعنی نظام تهران بوده که حتی در اوج تنش ها هم، از عیار این سکه ها کسر نگردیده است. در پایان نیز اطلاعات ارزشمندی از نحوه عیار زدن فلز سکه ها با فلزات مس و آهن و نوع معادن نقره مورد استفاده، یعنی معادن سروزیت به دست آمد.

فلزکاری یکی از مهم ترین شاخه های هنر دوران اسلامی است که از جایگاه ویژه ای در تمامی ادوار برخوردار بوده است. یکی از بسترهای مطالعاتی و پژوهشی مناسب به منظور بررسی کتیبه نگاری، هنر فلزکاری می باشد. عصر صفوی یکی از دوره های شکوفا در هنر فلزکاری است که با تأثیرپذیری از مذهب تشیع هنرمندان، آیات و احادیث را در قالب کتیبه بر روی آثار فلزی منعکس کرده اند. نگارندگان در مقاله پیش رو با روش پژوهش توصیفی و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی (موزه ای) به بررسی کتیب هنگاری عصر صفوی برمبنای ظروف فلزی پرداخته اند؛ ه مچنین برای بالا بردن کیفیت و دقت هر چه بیشتر این پژوهش، تمرکز خود را به بررسی تعدادی از ظروف ارزشمند واقع در موزه آستان قدس رضوی معطوف نموده اند. نتیجه بررسی بیانگر آن است که هنرمندان فلزکار این دوره در کتیب هنگاری ظروف فلزی، عمدتاً مضامین مذهبی را مدنظر قرار داد هاند که شامل اسامی ائمه معصوم، ذکر صلوات و آیاتی از قرآن مجید است؛ در مواردی نیز شاهد اشعار زیبا بر روی ظروف هستیم که به کاربرد آن ها اشاره دارد.