ابوذر سیفی کلستان

آینده نگاری تلاش دارد با رویکردی نظام مند، منطقی، مشارکتی و با مدیریت جامع و راهبردیِ منابع و ظرفیت ها با نگاه رو به آینده و با اتکاء به سه رکن آینده پژوهی، سیاست گذاری و برنامه ریزی راهبردی، سازمان، جامعه و کشور را به سوی چشم انداز و آینده ی مطلوب سوق دهد. بررسی پژوهش های انجام شده در این حوزه ی علمی جهت دستیابی به درکی نظام مند از فعالیت های پژوهشی صورت گرفته با هدف مدیریت و هدایت بهینه ی پژوهش های آتی در حوزه ی آینده نگاری و آینده نگاری راهبردی برای مدیران پژوهشی و پژوهش گران بسیار حیاتی است. مرور ادبیات پژوهشی علم سنجی از اهمیت و ضرورت علم سنجی در حوزه های مختلف علمی سخن می گوید، بر این اساس مطالعه و بررسی شبکه ی مفهومی پژوهش حوزه ی آینده نگاری و آینده نگاری راهبردی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. این مطالعه ی علم سنجی از تعداد 1733 مقاله ی مستخرج از پایگاه داده ScienceDirect به عنوان داده های ورودی نرم افزار وی او اس ویوئر استفاده می کند تا نقشه ی دانشی و شبکه مفهومی پژوهش و هم واژگانی پژوهش های آینده نگاری و آینده نگاری راهبردی و روند تولیدات پژوهشی این حوزه را بررسی و تحلیل نماید. نتایج نشان می دهند علاوه بر هم استنادی بالای بین آینده نگاری و آینده نگاری راهبردی، 10 واژه کلیدی در بازه ی زمانی 1996 تا سال2020 بیشترین حجم استناد و بکارگیری را داشته اند. روش پژوهش علم سنجی از طریق تجزیه و تحلیل هم استنادی، به طور موثر موضوعات و زمینه های تحقیقاتی، پژوهشگران و کلیدواژگان را در قالب خوشه هایی بررسی می کند که نتایج آن می تواند جهت هدایت تحقیقات آینده مورد توجه مدیران و پژوهش گران قرار گیرد. این مطالعه ی علم سنجی درک گسترده ای از وضعیت پژوهش های انجام شده در حوزه ی آینده نگاری راهبردی فراهم می کند.

پیش گیری از غافل گیری یکی از کارکردهای اساسی و حیاتی آینده پژوهی تلقی می شود و تمرکز بر شناسایی و تحلیل نشانه های ضعیف می تواند این هدف مهم را به طور مؤثرتری محقق نماید. این در حالی است که با جستجو در پایگاه های اطلاعاتی داخلی ازجمله اس. آی. دی، ایرانداک و پایگاه خارجی ساینس دایرکت و بررسی نتایج جستجو با واژه ی نشانه های ضعیف و عبارات هم راستا به وضوح پیداست که در پروژه ها و فعالیت های اجرا شده ی پژوهشی و دانشگاهی آینده پژوهی، توجّه چندانی به این مفهوم حیاتی نشده و ابعاد مفهومی و ساختاری، اهمیت، جایگاه و کارکردهای آن توسط پژوهشگران ایرانی و حتی آینده پژوهان بصورت جدی مورد مطالعه قرار نگرفته است. لذا این مقاله ضمن بررسی گستره ی مفهومی عبارت نشانه های ضعیف به تبیین وجوه مفهومی و کارکردی، اهمیّت و جایگاه نشانه های ضعیف می پردازد. این پژوهش مبتنی بر روش پژوهش اسنادی و با استناد به پژوهش ها و مطالعات اجرا شده در زمینه ی نشانه های ضعیف، به بررسی مفهوم نشانه های ضعیف در حوزه ی آینده پژوهی می پردازد و با استفاده از روش تحلیل علم سنجی جایگاه نشانه های ضعیف را در پروژه ها و فعالیّت های پژوهشی این حوزه ی تحقیقاتی جدید تبیین می کند. همچنین در این مقاله گریزی هم به اشکالات رایج در پژوهش های آینده پژوهی از حیث فرآیندی و روش شناسی زده می شود. این پژوهش به طور موجز به برخی نکات فنی در چگونگی پیش برد یک فعالیت آینده پژوهی با تمرکز بر رویکرد فرآیندی و بکارگیری مفهوم نشانه های ضعیف می پردازد.

نشانه های ضعیف، ابتدایی ترین اطلاعاتی هستند که شناسایی و تحلیل آن ها لازمه ی پیش نگری بهنگام تغییرات آینده و پیش گیری از غافل گیری راهبردی است. نشانه های ضعیف اولین بار توسط آنسوف و در ادبیات نظری مدیریت راهبردی مطرح شد اما دیری نپایید که وارد حوزه ی آینده پژوهی شد و مورد توجه آینده پژوهان قرار گرفت. لذا این سوال پیش می آید که مفهوم نشانه های ضعیف در حوزه های دیگر و بطور خاص در حوزه ی فناوری از چه جایگاه مفهومی و روش شناسی برخوردار است؟ باتوجه به نقش بی بدیل فناوری در تغییرات پرشتاب و همه جانبه؛ در این پژوهش ابعاد مفهومی و روش شناسی نشانه های ضعیف در حوزه ی فناوری و آینده پژوهی براساس رویکرد مطالعه ی مقایسه ای بررسی شد. این پژوهش از حیث روش شناسی، داده ها و نتایج، یک پژوهش کیفی و از حیث هدف یک پژوهش توسعه ای است. داده های پژوهش مشتمل بر مقالات علمی معتبر بر اساس چهارچوب روشی مرور سیستماتیک از پایگاه علمی ساینس دایرکت استخراج گردید. مقالات با رویکرد روشی تحلیل مضمون بررسی و مقوله های فنی کلیدی استخراج و بر اساس مضامین بدست آمده ابزار «جعبه ی نشانه های ضعیف فناوری» در حوزه ی آینده نگاری فناوری تولید و معرفی شده است. بررسی تعاریف و مفاهیم مرتبط با نشانه های ضعیف در هر دو حوزه ی آینده پژوهی و فناوری نشان می دهد که مفهوم نشانه های ضعیف از حیث مفهومی و روش شناسی در ادبیات علمی حوزه ی فناوری از تعریف و روش شناسی مشخصی برخوردار نیست. نتایج کیفی برآمده از بررسی مقالات حوزه ی فناوری های نوپدید و نشانه های ضعیف نشان می دهد توسعه ی روش شناسی نشانه های ضعیف در حوزه ی فناوری مستلزم انطباق الگوهای چرخه ی حیات فناوری بر اساس ساختار زمانی مناسب با ساختار و کارکرد مفهوم نشانه های ضعیف در حوزه ی آینده پژهی است. با توجه به ارتباط وثیق بین پیش گیری از غافل گیری راهبردی و شناسایی و تفسیر نشانه های ضعیف تغییر بویژه در حوزه ی حیاتی فناوری، مفهوم نشانه های ضعیف باید بر اساس مفاهیم حوزه ی فناوری، بازتعریف شده و روش شناسی یکپارچه و بهینه ای برای آن ارائه شود.