محمدعلی نوری خوش رودباری

سراج الدین قمری آملی شاعر قصیده سرای نیمه دوم قرن ششم و اوایل هفتم هجری قمری است. دیوان شعر او را یدالله شکری تصحیح کرده است. مصحّح دیوان بر آن است که قمری چون ناصرخسرو و سنایی، دو دوره زندگی داشته است؛ در آغاز کار شاعری تا میان سالی، بی بندوبار و می گسار و بدزبان بوده است؛ اما پس از آن توبه کرده و به زهد و پارسایی روی آورده است؛ اما بنابر اشعار دیوان وی این ادعا درست نیست. این مقاله در پی آن است که به روش کتابخانه ای و با استناد به ابیات قمری روشن کند داوری یدالله شکری نادرست است و قمری تا پایان زندگی خود، شاعری مداح بوده است. او حتی در کهن سالی نیز با پادشاهان، وزیران و بزرگان در ارتباط بود و در شعر خود به ستایش آنها می پرداخت و صله هایی چون می، پوستین، برنج، گاو و ... درخواست می کرد. کلیدواژه ها: سراج الدین قمری آملی، دو دوره زندگی، یدالله شکری.

 اگر بخواهیم عناصر ششگانه شعر (زبان، عاطفه، موسیقی، پیام، ساختمان و تخیل) را برای سروده های مخصوص کودک و نوجوان اولویت بندی کنیم، بی گمان عنصر موسیقی رتبه اول را حائز خواهدشد؛ چرا که عنصر یادشده اثرگذارترین عنصر بر روان کودک و نوجوان است. موسیقی شعر به چهار قسمت بیرونی، کناری، درونی و معنوی تقسیم می شود. موسیقی بیرونی به وزن شعر می پردازد، موسیقی کناری به قافیه و ردیف، موسیقی درونی به بدیع لفظی و موسیقی معنوی به بدیع معنوی. این پژوهش بر آن است که موسیقی چهارگانه را در اشعار مربوط به دفاع مقدس در کتاب های فارسی پایه اول تا ششم دبستان بررسی کند. روش پژوهش حاضر، تحلیلی است و پس از بررسی اشعار دفاع مقدس در کتاب های یادشده، به این نتیجه دست یافته است که پاره ای از سروده ها از حیث موسیقی بیرونی فاقد وزن عروضی هستند و این امر، انتخاب مناسبی برای پایه اول و دومابتدایی نیست. از دید موسیقی کناری، اکثر قافیه ها غنی هستند؛اما قافیه های واجد بداهت و تازگی به ندرت به چشم می آیند. از حیث موسیقی درونی و معنوی، پربسامدترین آرایه در سروده های مورد نظر،به ترتیب تکرار و مراعات النظیر هستند.

در اکثر کتاب های بدیعی، لفّ و نشر را به مرتب و نامرتب یا مشوّش تقسیم کرده اند. در پاره ای از این کتاب ها، لفّ و نشر مشوّش به معکوس و مختلط هم دسته بندی شده است. روح الله هادی هم از دید رابطه موجود بین لف ها و نشرها به تقسیم بندی دیگری دست یازیده و به اقسامی مثل «مفعول و فعل»، «فاعل و فعل»، «مشبه و مشبه به» و ... قایل شده است. این مقاله، دسته بندی جدیدی از لف و نشر ارائه داده است. مبنای این تقسیم بندی، دسته و تعداد است؛ یعنی شاعر، لفّ و نشر را در چند دسته سامان دهی کرده و هر دسته، چند عضو دارد یا چندتایی است. شاخه های این تقسیم بندی زیاد است که از ساده ترین آن ها، یعنی دو دسته دوتایی شروع می شود و به تعداد آن ها یا تعداد اعضای هر دسته، افزوده می شود.

      اگر بخواهیم عناصر شش گانه شعر (زبان، عاطفه، موسیقی، پیام، ساختمان و تخیل) را برای سروده های مخصوص کودک و نوجوان اولویت بندی کنیم، بی گمان عنصر موسیقی رتبه اول را حایز خواهد شد؛ چرا که عنصر یادشده اثرگذارترین عنصر بر روان کودک و نوجوان است. برگشت قافیه در شعر، گوش کودک و نوجوان را تحریک می کند و باعث التذاذ او می شود. برای او شعر بودن کلام با قافیه داشتن مشخص می شود. ردیف هم در افزایش موسیقی شعر کودک و نوجوان تأثیر فوق العاده ای دارد. این پژوهش بر آن است موسیقی کناری را در کتاب فارسی اول دبستان که از حیث آشنایی رسمی کودک با عالم شعر و شاعری اهمیت زیادی دارد، بررسی کند و به محاسن و معایب به کارگیری موسیقی کناری (قافیه و ردیف) در این کتاب بپردازد. روش پژوهش حاضر تحلیلی است و نتایج به دست آمده بیانگر آن است که اشعار این کتاب از حیث انتخاب بعضی از قافیه های غنی، انتخاب ردیف ترکیبی و تخفیفی، نوآوری در آوردن ردیف، آوردن قافیه محجوب، تکرار در محل قافیه و آوردن قافیه بدیعی، دارای حسن است و به دلیل انتخاب بعضی از قافیه های فقیر و عدم انتخاب واژه های قافیه ای که واجد بداهت و تازگی باشند، کاستی و عیب دارد.