نصیرالدین جوادی

این مقاله با هدف دستیابی به نظر اسلام در مورد اولویت رویکرد تشویق یا تنبیه در تعلیم و تربیت، و ارائه روشهای قرآنی برای تحقق نظر قرآن و بکارگیری آن در دوره های رسمی و عمومی کشور، جهت آسان سازی فرایند تربیت و اثربخشی بیشتر به آموزه های تربیتی و توسعه به روش کیفی و به شیوه توصیفی-تحلیلی صورت گرفته است. جامعه تحلیلی، متن قران کریم، و نمونه تحلیلی تمامی آیاتی است که دو واژه بشارت و انذار در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. تجزیه و تحلیل اطلاعات همزمان با فرایند جمع آوری داده ها به صورت مستمر و پیوسته با استفاده از دسته بندی ، طبقه بندی ، کد گذاری و تعبیر و تفسیر انجام شد . یافته های حاصله در راستای هدف اول حاکی از این است که قرآن کریم با اولویت دادن به بشارت، تشویق را در اولویت قرار داده است. برای تبیین و تحلیل چگونگی دستیابی به این هدف، به بیان پیوند ذهن با گفتار، هدفمندی گفتار، کاربرد تقدیم و تأخیر در برداشتهای دقیق از آیات، بهره گیری معصومین(ع) از تقدیم و تأخیرات قرآنی برای تعیین دقیق اولویتهای اسلامی به عنوان مبانی حجیت تقدیم و تأخیرات قرآنی و تقدیم بشارت بر انذار در قرآن کریم پرداخته شده است. همینطور روش های تشویقی (کلامی، مادی، عاطفی، و ارزشی) استخراج شده از متن قرآن عبارتند از : تحسین، ابراز رضایتمندی، دعا، تحریض، بیان کارهای نیک، درود، و وعده دادن از جمله روش های کلامی؛ محبت ورزی، و کرامت بخشی از روش های عاطفی، و در نظر گرفتن جایگاه ویژه، و ابراز رضایت از جمله روش های ارزشی است که این پژوهش بدان دست یافته است.

دانش تقدیم و تأخیر از دیرباز مورد توجه علمای بلاغت و علوم قرآن بوده است. کاربرد این فن به منظور زیباسازی کلام، بیان حصر، تأکید بیشتر بر نکته ای، اهمیت صفتی بر صفت دیگر و یا خبری بر خبر دیگر در کلام است. این دانش از سوی دانشمندان متقدم و متأخر به گونه هایی تقسیم شده که نیاز به بازبینی و بررسی دارند. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، در پی آن است که پس از تبیین گونه های ارائه شده، نخست به نقد و بررسی آنها پرداخته و در پایان با ارائه دسته بندی جامع، دیدگاه های قبلی را غنی تر سازد. در پایان گونه شناسی تقدیم و تأخیرهای لفظی در شش دسته قرار می گیرد که شامل تقدیم و تأخیر نحویِ وجوبی، نحویِ جوازی، نحوی اضطراری، رتبی، تفسیری و مقایسه ای می شود که نوع نحوی اضطراری در قرآن شاهدی نداشته و غالباً مربوط به اشعار است. گونه شناسی مطرح شده در این پژوهش، کاستی های تقسیم بندی های پیشین را ندارد و در شناسایی نوع تقدیم و تأخیر الفاظ، عبارات و آیات قرآنی کارآمدتر است.

همنشینی مفاهیم متضاد در آیات قرآن، همواره مفسران را برآن داشته تا دست به تأویل زده و با دلایلی همچون مجاز و استعاره، معنای آیه را توجیه کنند. همنشینی دو واژه «بشارت» و «عذاب الیم» در 7 آیه، یکی از مواردی است که مفسران را به زحمت تأویل انداخته و برای رهایی از این تناقض، دست به تبیین های مختلفی زده اند. آنچه این پژوهش در پی آن است، تبیینی دقیق از معنای بشارت به عذاب است که با بررسی روابط همنشینی و جانشینی و روش تحلیلی-توصیفی، چنین حاصل شد که بشارت به عذاب الیم در معنای حقیقی خود به کار رفته و مراد آن است که نفوس گنهکاران پس از عبور از عذابی دردناک، خالص شده و به فطرت نخستین خود بازگشته و آماده ملاقات با پروردگارشان می شوند و این، همان مفهوم بشارت به عذاب است و مبین این مسأله اینکه اولاً مراد خداوند ناظر به نتیجه کار است. ثانیاً خداوند مربی است و تنبیه مربی از باب تربیت است، نه انتقام و یا شکنجه و آزار از بین برنده و چنین تنبیهی هرچند در ظاهر دردناک است، اما در باطن خیر است و به دنبال آن شادی پایدار خواهد بود.