نقی فلاح نژاد

از درونمایه های قابل اعتنا در آثار ادب فارسی مقوله نظامیّات است. مُراد ما از نظامیات شامل آن اُموری می شود که به اَمر و رأی نظامی پرداخته می شود. نظامی گنجوی از سرایندگان برجسته ادبیات رزمی و بزمی بشمار می رود. یکی از آثار برجسته نظامی در حوزه ادبیات رزمی اسکندرنامه است این اثر که در دو بخش ( شرفنامه و اقبالنامه) تدوین شده است شرح جنگاوریهای اسکندر مقدونی است. نظامی در اسکندرنامه سه تصویر متمایز از اسکندر ترسیم می کند. در این پژوهش به یکی از این تصاویر پرداخته می شود. تصویری که او را پادشاهی صاحب تخت و تاج، ولایت ستان و جهانگیر نشان می دهد. اسکندر برای دست یافتن به این همه توفیق در عرصه نظامی از کدام شیوه و شگرد بهره برده است. مولفه های کامیابی او در عرصه نظامیگری چه اُموری بوده است. و در نهایت منش شخصی او از کدام ویژگی نظامی بهره مند بوده است. مهمترین یافته های این پژوهش جایگاه، اهمیت و امکان بکارگیری اندیشه های قدما می باشد،مشخص گردید تا زمانی که آدمی از روی غریزه به نبرد می پردازد، مولفه هایی از قبیل: انتخاب محل جنگ، نحوه آرایش سپاه، ترکیب جمعیتی سپاه، استفاده از قومیتهای گوناگون در ترکیب لشگر، روحیّه جنگاوری، دادن وعده غنایم جنگی و پاداش مادی، دیده بانی، حفاظت از مناطق تصرف شده، استفاده از حربه رُعب و وحشت افکنی در میان سپاه دشمن، رجز خوانی، عنصر موسیقی یا مارش نظامی، مین گذاری، استفاده از منجنیق، مقابله به مثل، که از شگردهای مورد اِعتنای اسکندر در نبرد با مخالفین بوده به شکلهای نوینی کاربرد خواهد داشت.

       از جمله درونمایه های قابل اعتنا در آثار ادب فارسی مقوله نظامیّات است. مُراد ما از نظامیات شامل آن اُموری می شود که در آن به اَمر و رأی نظامی پرداخته می شود. شاعران حکیم فارسی زبان آنجا که خواسته اند اثری حماسی بیافرینند یا حتی آنگاه که به آفرینش اثری غیر حماسی پرداخته اند از بذل توجه به این مهم غفلت نورزیده اند. یعنی در اندیشه های حکیمانه خود به مقولات جنگ و صُلح و آنچه به این اُمور راجع است با دقتی زاید الوصف اهتمام ورزیده اند. نظامی گنجوی از سرآمدان عرصه ادبیات حکمی در ایران است. حجم آثار حکیم نظامی بسیار گسترده تر از آن است که بتوان موضوع نظامیّات را عموماً و نیز موضوع مقاله حاضر را اختصاصاً در آثار او در کسوت یک مقاله بررسی کرد. بنابر این برای بجا آوردن حق مطلب با محدود کردن حوزه بررسی در آثار این حکیم پرآوازه تنها به یکی از آثار او یعنی کتاب اسکندرنامه آن هم بخش شرفنامه بسنده شد. و بررسی این موضوع را درکل اندیشه حکیم فرزانه گنجه به فرصتی دیگر محول گردید. نظامی در شرفنامه از مجموعه اسکندرنامه، اسکندر را فرماندهی آرمانی قلمداد می کند که دارای مجموعه ای از صفات ایجابی و نیز بری از صفاتی سلبی است. در این مقاله به این دو گونه صفات متعارض پرداخته شده است. صفاتی که تخلق بدانها اگر برای هر شهروند از مستحسنات شمرده شود قطعا برای نظامیان و بویژه فرماندهان نظامی از الزامات و بایسته های نظامیگری محسوب می شود.