رحیم حاصلی

قرآن کریم در سیر نزول خود، به منظور ایجاد فرهنگ اسلامی، الزامات رفتاری خاصی را مورد تأکید و پیگیری قرار داده و علاوه بر آن اقداماتی را به منظور فرهنگ سازی این الزامات در جامعه اسلامی به مرحله اجرا گذاشته است. مقاله حاضر سعی نموده است از میان این الزامات، به گونه شناسی روش قرآن کریم در فرهنگ سازی «الزام رفتاری انفاق و توجه به وضع نیازمندان» در جامعه اسلامی بپردازد. این گونه شناسی با بررسی و مقایسه اهداف ناظر بر این الزام رفتاری در دو دوره نزول مکی و مدنی قرآن کریم، به صورت توصیفی- تحلیلی، صورت گرفت. بررسی صورت گرفته نشان می دهد که تأکید آیات الهی ناظر بر این الزام رفتاری در سوره های مکی، با توجه به وضعیت دعوت دینی در دوره نزول مکی قرآن کریم، به طور عمده بر مبارزه با فرهنگ جاهلی مبنی بر ترک انفاق و تلاش به منظور فرهنگ شدن آن است. اما با آغاز دوره نزول مدنی قرآن کریم و شکل گیری جامعه و حکومت اسلامی، این ارزش در چارچوب های واجب و در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی و با لحاظ آسیب شناسی ها، تعقیب شده است. رویکرد این پژوهش، قرآن محوری است که بر مبنای آن، محکمات دینی(بدیهیات عقلی، سنت قطعی، تجربه، گزارشات قطعی تاریخی، و ...) بر محور قرآن کریم، داور اندیشه ها و عملکردهای دینی است. واژگان کلیدی: سیر نزول قرآن، فرهنگ سازی، انفاق، توجه به وضع نیازمندان.

کارآمدی یا ناکارآمدی احکام غیرعبادی قرآن از مسائل مهمی است که- در عصر حاضر- از زوایای گوناگون مورد کنکاش و مداقه قرار گرفته است. نظریه نسخ عقلی، یکی از این نظریات است که با باور به ناکارآمدی احکام مزبور در عصر حاضر، جاودانگی قرآن را نشانه می رود و به جایگزینی این احکام بوسیله احکام برگرفته از عقل قطعی یا ظنی یا سیره عقلاء حکم می دهد. تقسیم بندی های دوگانه احکام- به عنوان یکی از مبانی نظریه مزبور- در پی اثبات انگاره ناکارآمدی آیات الاحکام است. از این رو، در جستار پیش رو با روشی توصیفی- تحلیلی اعتبارسنجی شده است، نتیجه آنکه این تقسیم بندی ها با اشکالات مهمی مواجه است که مهم ترین آنها را می-توان در عناوینِ "عدم اتقان"، "ابهام تعریفی"، "ابهام تحدیدی" و "وجود تناقضات کمّی و کیفی در اصل و فروع فرضیه مزبور" عنوان کرد؛ اشکالاتی که مخالفت ادله درون متنی فراوان را نیز باید به آن بیافزاییم تا بی اعتباری نظریه مزبور آشکارتر شود. بسیاری از احکام غیرعبادی قرآنی مزیت هایی نسبت به قوانین مشابه دارند که کارآمدی و منسوخ نشدن آن را نشان می دهد و برخی از آنها نیز در حوزه نسخ تمهیدی قرار دارد و اساسا مسئله کارآمدی یا ناکارآمدی- که با جاودانگی ارتباط دارد- درباره آن مطرح نیست.